Landbouwstatistiek in Nederland

Geologische kaart van Groningen. door Gozewinus Acker Stratingh, 1837

De landbouwstatistiek in Nederland betreft de door de Nederlandse overheid verzamelde gegevens ten behoeve van het landbouwbeleid. Belangrijke onderdelen daarvan zijn de de ontwerpen voor een bodemkaart van Nederland en indeling in landbouwgebieden.

De Nederlandse landbouwstatistiek ontstond in de Franse tijd, toen de overheid grootschalige enquêtes naar de economische situatie in de verschillende gemeenten of mairies hield. Door de invoering van het kadaster in 1832 ontstond inzicht in de economische waarde van verschillende landbouwgronden.

Vooral in de vooruitstrevende landbouwprovincie Groningen werden geslaagde pogingen gedaan systematisch informatie te verzamelen en dit in kaarten vast te leggen. De jonge arts Gozewinus Acker Stratingh (1804-1876) publiceerde in 1837 als eerste een geologische kaart van een hele province. Later was hij actief in de Commissie voor de Statistieke Beschrijving der Provincie Groningen.

Winand Staring

Richtinggevend voor de indeling van Nederland in landbouwgebieden was het werk van de landbouwkundige, geoloog en bodemkundige Winand Carel Hugo Staring (1808–1877). In 1844 publiceerde hij de eerste geologische kaart van Nederland. Als secretaris van de hoofdcommissie Geologisch Onderzoek van Nederland was hij verantwoordelijk voor de officiële geologische kaart van Nederland, die vanaf 1857 werd gepubliceerd. Daarnaast schreef hij een standaardwerk over de bodem in Nederland.

De provinciegewijze opzet van de landbouwstatistiek die tot dan toe gebruikelijk was, voldeed halverwege de 19e eeuw niet langer. Staring ontwierp een nieuwe opzet en presentatie van de verzamelde gegevens. Hij maakte onderscheid tussen verschillende bedrijfsvormen of productiesystemen, die hij als landbouwstelsel kenschetste. Een landbouwstelsel was volgens Staring "eene bepaalde gewoonte, waarnaar de boerderijen ingericht, het land bebouwd en het vee aangehouden worden", kortom "de wijze waarop de landbouw gedreven wordt". De door hem voorgestelde indeling werd toegepast in de overheidsstatistieken, die gepubliceerd werden onder de titel Staat van den Landbouw in het Koninkrijk der Nederlanden.

Voor Nederland ging Staring uit van de negen landbouwstelsels en een aantal specialistische teelten, waarbij hij onderscheid maakte naar bodemtypen (klei, zand veen) en bedrijfstakken (akkerbouw, veeteelt, tuinbouw). Voor de verschillende onderscheidingen in het veelteeltbedrijf had hij weinig aandacht.

Landbouwstelsels

Staring onderscheidde de volgende landbouwstelsels:

Akkerbouw op de klei	Weidebedrijf	Akkerbouw op het zand	Bijzondere teelten
Korenbouwerij op zeeklei	(veeteelt op klei- en veengronden)	Drieslagstelsel	(tuinbouw)
met klaverweiden met wisselbouwerij		Roggebouw Boekweitteelt Rijenteelt Wisselbouw der Koloniën van Weldadigheid	Warmoezenieren Boomgaarden Boomkwekerijen Tabaksteelt Hennep Hop, kaarden Bloembollenteelt Artsenijgewassen Cichorij
Korenbouwerij op rivierklei		Vlaamse bouwerij
Tarweteelt
Zeeuwse tarweteelt
Polderroofbouw

Staatsenquêtes

Tussen 1880 en 1910 werd een aantal staatsenquêtes naar de toestand van de landbouw, de boerenstand en de landarbeiders gehouden, die een schat aan informatie bevatten.

Landbouwgebieden in 1912

Omdat de oude indeling van Staring achterhaald was en onvoldoende verfijningen bevatte, werd in 1910 een nieuwe indeling ontworpen om het verzamelde materiaal te kunnen rangschikken. Dit resulteerde in een indeling in 83 afzonderlijke landbouwgebieden, die werden gerangschikt in zes groepen, afhankelijk van bodemtype, marktoriëntatie, hoogteligging, innerlijke samenhang en welvaartsniveau.

De veenweide- en kleiweidegebieden werden als één groep behandeld, terwijl de lössbodems van Zuid-Limburg tot de rivierkleigebieden werden gerekend. Een handvol gebieden (hieronder gemarkeerd met een asterisk) paste niet helemaal in deze groepsindeling. Zo hadden de boerderijen op de noordelijke zandgronden en in Zuidwest-Brabant relatief veel grasland, terwijl ze in andere streken veenkoloniale kenmerken hadden. De boerderijen van het Oud-Oldambt hadden behalve zeeklei- ook zand- en veengronden.

De indeling geeft een uitstekend overzicht van de Nederlandse landbouw in de 19e eeuw, zoals beschreven door de historicus Jan Luiten van Zanden.

De indeling van 1910/12 bleef vrijwel ongewijzigd in gebruik tot 1991

Landbouwgebieden in Nederland (1912) (cursief en tussen haakjes namen van deelgebieden in 1957 en indeling in hoofdgroepen in 1980)

Provincie	Zeeklei met akkerbouw en gemengd bedrijf	Rivierklei met gemengd bedrijf	Weidestreken	Zandgronden	Veenkoloniën	Tuinbouwgebieden
	(Noordelijk zeekleigebied)	(Rivierkleigebied)	(Noordelijk weidegebied)	(Noordelijk zandgebied)	(Veenkoloniën)
Groningen	Noordelijke bouwstreek Hogeland		Centrale Weidestreek	Zuidelijk Westerkwartier*	Woldstreek*
	Noordelijk Westerkwartier Humsterland			Goorecht*	Veenkoloniën
	Centrale Bouwstreek			Westerwolde
	Klein-Oldambt Oost-Fivelgo
	Nieuw-Oldambt
	Oud-Oldambt*
Friesland	Kleibouwstreek Het Bildt Weide- en bouwstreek		Kleiweidestreek	De Wouden*
			Veenweidestreek
			Eilanden
Drenthe				Zandgebied Hoogeveen	Veen- en zandgebied* Veenkoloniën Hondsrug Smilde
				Noordelijke randgemeenten* Noorderveld
				Zuidelijke randgemeenten*
				(Oostelijk zandgebied)
Overijssel		IJsselstreek	Weidegebied	Zand- en veengebied
				Zandgebied
Gelderland		IJsselstreek		Graafschap Zutphen
		De Lijmers		Rijk van Nijmegen
			(Westelijk weidegebied)	(Centrale Zandgebied)
		Betuwe		Oostelijke Veluwe
		Tielerwaard Westelijke Betuwe		Veluwezoom
		Bommelerwaard		Nederveluwe Noordelijke Veluwe
		Land van Maas en Waal		Overveluwe Westelijke Veluwe
Utrecht		Kleigebied van IJssel en Ouden Rijn	Eemland	Zandgebied Heuvelrug
		Kleigebied van den Krommen Rijn	Noordwestelijk weidegebied Veenweidegebied De Ronde Venen IJssel en Oude Rijn
			Lopikerwaard
	(Hollandse en IJsselmeerpolders)					(Overig Noord-Holland)
Noord-Holland	Noordoostpolders Amsteldieppolders		Eilanden	Gooiland*		Drechterland Z.O.-West-Friesland Bangert
			Noordelijke duinstreek Land van de Zijpe			Geestmerambacht
			Noordelijk West-Friesland			Zuidelijke duinstreek Kennemerland
	Meerlanden Haarlemmermeer- en IJpolders Aalsmeer Amstelland		Middengewest Droogmakerijen Waterland
			‘t Gein
Zuid-Holland	Rijn-, Delf- en Schielandsche droogmakerijen		Noordelijk klei- en veengebied De Venen Boskoop			(Overig Zuid-Holland)
	(Zuidwestelijk zeekleigebied)					Zuidhollandsch bollen- en weidegebied Bollenstreek
	IJsselmonde en Dordtsche Waard		Rijnland			Westland
	Hoeksche Waard		Delf- en Schieland
	Voorne, Putten en Roozenburg		Land van Gouda en Woerden
	Goeree en Overflakkee		Krimpenerwaard
			Alblasserwaard
			Vijfheerenlanden
Zeeland	Tholen en St. Philipsland
	Schouwen en Duiveland
	Noordbeveland
	Zuidbeveland
	Walcheren
	Zeeuwsch-Vlaanderen, westelijk deel
	Zeeuwsch-Vlaanderen, oostelijk deel			(Zuidelijk zandgebied)
Noord-Brabant	Noordwestelijke zeekleigronden Noordwesthoek Biesbosch Westelijke Langstraat	Land van Heusden en Altena Land van Altena Oostelijke Langstraat)	Maaskant*	Westelijke zandgronden* Noordwestelijke-Zandgronden Land van Bergen op Zoom
				Zuidelijke en oostelijke zandgronden Land van Breda Kempen Zuidelijke Peel
				Meijerij
		(Lössgebied)		Land van Cuijk Noordelijke Peel
Limburg		Zuid-Limburg*		Noord-Limburg Westelijk Noord-Limburg Maasvalei Land van Montfort

Toenemende overheidsbemoeienis

Nieuwe indeling van landbouwgebieden in Nederland in 14 groepen, 1980

De overheidsbemoeienis met de landbouw nam tijdens in de crisisjaren en vooral tijdens de Wederopbouw sterk toe. Om de voedselvoorziening te garanderen, diende de landbouw gemoderniseerd te worden. De Rijksoverheid ging daarom belangrijke rol spelen in het landbouwbeleid, waarvoor veel gegevens dienden te worden verzameld.

De door de overheid gestimuleerde landbouwvoorlichting richtte zich direct op de bedrijfsvoering en de bedrijfsstijlen van afzonderlijke boerenbedrijven, die vaak regionaal bepaald waren. De socioloog Evert Willem Hofstee (1909-1987), hoogleraar aan de Landbouwhogeschool Wageningen, maakte studie van dergelijke bedrijfsstijlen, waarbij opnieuw het Groningse materiaal een belangrijke rol speelde.

Bij de totstandkoming van de Europese Unie speelden het landbouwbeleid en de landbouwprijspolitiek opnieuw een grote rol. Schaalvergroting werd ondersteund door Ruilverkavelingen, waarbij veel kleine bedrijven werden opgeheven. Daardoor veranderde ook het kaartbeeld.

De indeling van 1910/12 werd in de jaren vijftig als te grof ervaren, waarom een aantal gebieden in 1957 werd gesplitst en deze streken een nieuwe naam kregen.

Vooral de afstemming tussen de gegevens die werden verzameld door het Landbouw Economisch Instituut (LEI) en het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) was een lastige zaak.

In 1962 werd een nieuwe indeling op basis van bedrijfstypen ingevoerd, die was gebaseerd op de arbeidsbehoefte van de afzonderlijke bedrijven, uitgedrukt in man-uren per jaar. Dankzij moderne technieken van informatieverwerking, kon dit alles steeds verder in detail worden uitgerekend,

In 1980 werden de bestaande landbouwgebieden ondergebracht in 14 nieuwe hoofdgroepen, die vrijwel naadloos aansloten bij de oorspronkelijke indeling uit 1912. Voor de zeekleigebieden werd een onderscheid gemaakt tussen een noordelijke en zuidwestelijke hoofdgroep, terwijl de nieuwe IJsselmeerpolders samen met de Hollandse meerlanden in een afzonderlijke hoofdgroep werden ondergebracht. Daarnaast werd een onderscheid gemaakt tussen de noordelijke, centrale en de westelijke weidegebied, alsmede het noordelijke, oostelijke, centrale en zuidelijke zandgebied. Zuid-Limburg werd voortaan als lössgebied gekenschetst.

Vergelijking van de gegevens uit 1910, 1950 en 1986 laat zien dat vooral het aandeel van grasland en tuinbouw in deze periode sterk is toegenomen. Was de rundveehouderij aan het begin van dit tijdvak vooral op de veen- en kleigronden van kustprovincies geconcentreerd, vanaf het midden van de 20e eeuw groeide deze bedrijfstak ook in het oosten en zuiden van Nederland sterk ten koste van de akkerbouw. De tuinbouw concentreert zich vooral op het westen van het land.

Ook de schaal van de landbouwbedrijven is sterk toegenomen. Aanvankelijk overheersten in het oosten en zuiden van Nederland vooral kleine bedrijven, in tegenstelling tot de kustprovincies. Met name in het duinengebied, West-Friesland, het oostelijke rivierengebied, op de Veluwe en in het Zuid-Limburg nam het aantal kleinere bedrijven met intensieve teelten tot 1950 juist toe. Daarna trad overal een sterke schaalvergroting in.

Landbouwgebieden in 1991

De Adviescommissie Landbouwstatistieken heeft in 1991 een indeling in 66 landbouwgebieden en 14 hoofdgroepen vastgesteld. Dit omdat de bestaande indeling onoverzichtelijk en niet meer bij de tijd was. Bodemtypen spelen daarin een minder belangrijke rol dan in de oudere indelingen, waarin de natuurlijke vruchtbaarheid van de bodem nog voorop stond. De nieuwe indeling is opgebouwd uit gemeenten met (zoveel mogelijk) gelijksoortige typen van landbouwbedrijven.

In de nieuwe indeling werden de oude weidegebieden grotendeels samengevoegd met de zandgebieden, die sinds het midden van de 20e eeuw zijn overgeschakeld naar veeteelt. De zeekleipolders van het Oldambt werden voortaan bij de Veenkoloniën en de Drentse akkerbouwstreken geteld. In de hoofdgroep Westelijk Holland vinden we zowel veenweidestreken als zeekleipolders en tuinbouwgebieden. Voor het Waterland en de Noord-Hollandse droogmakerijen werd een afzonderlijke hoofdgroep gecreëerd, net als voor de zandgronden van Zuidwest-Brabant.

Landbouwgebieden in Nederland, gerangschikt naar hoofdgroepen (1991)

Weidegebieden	Overig Nederland
Noordelijk weidegebied Centraal Weidegebied in Groningen Groninger zuidelijk Westerkwartier De Wouden Eilanden Weidestreek in Friesland Weidegebied van het Noorderveld Zuidwestelijk Weidegebied in Drenthe Weidegebied in Overijssel	Bouwhoek en Hogeland De Marne       Oostelijk Hogeland Noordelijk Friesland
Oostelijk veehouderijgebied Zuidelijk Zandgebied in Drenthe Noordoost-Overijssel Salland Twente Achterhoek IJsselstreek Zuidelijk Gelderland	Veenkoloniën en Oldambt Oostelijke Bouwstreek in Groningen Westerwolde en Groninger Veenkoloniën Drentse Veenkoloniën en Hondsrug Smilde en Centraal Zandgebied in Drenthe
Centraal veehouderijgebied Oostelijke Veluwe Westelijke Veluwe Zandgebied in Utrecht	IJsselmeerpolders Noordoostelijke Polder Zuidelijke IJsselmeerpolders Wieringen en Wieringermeer
Waterland en Noordhollandse Droogmakerijen
Hollands/Utrechts weidegebied  Eemland Westelijk weidegebied in Utrecht Boskoop en Rijneveld Krimpenerwaard en Oostelijk Rijnland Alblasserwaard en Vijfherenlanden	Rivierengebied Bommelerwaard Oostelijke Betuwe en Nijmegen Veluwezoom en Betuwe Centraal tuinbouwgebied in Utrecht Kromme Rijn-streek en Heuvelrug Oostelijke Langstraat
Westelijk Holland Texel en Land van Zijpe West-Friesland en omgeving Kennemerland 't Gein en Gooiland Amstelland en Aalsmeer Haarlemmermeer Bollenstreek [Zuid-Holland] Westelijk Rijnland Westland en Zuidhollandse Droogmakerijen Rotterdam en omgeving	Zuidwestelijk akkerbouwgebied Voorne-Putten en Hoeksche Waard Goeree-Overflakkee Noordelijk Zeeland Walcheren en Zuid-Beveland Zeeuwsch-Vlaanderen Noordwesthoek Biesbosch
Zuidwest Brabant Westelijke Zandgronden	Zuid-Limburg
Zuidelijk veehouderijgebied Westelijke Langstraat Midden Noord-Brabant De Kempen Westelijk Peelgebied' Maaskant en Land van Cuijk Noord-Limburg

Zie ook

• Landschappen van Nederland

Externe links

• Het agrarisch grondgebruik in 1910, 1950 en 1986: Verhouding bouwland, grasland en tuinbouw (Atlas van Nederland, deel 10: Landbouw, Den Haag 1989)
• Gemiddelde oppervlakte van land- en tuinbouwbedrijven in 1910, 1950 en 1986 (Atlas van Nederland, deel 10: Landbouw, Den Haag 1989)
• Landbouwgebied (Geheugen van Drenthe)
• Landbouwstelsels (Geheugen van Drenthe)
• Gemma Venhuizen, De oudste bodemkaart van Nederland, NRC 13 maart 2020

Literatuur

• Gozewinus Acker Stratingh en J.A. Smit van der Vegt, Beschrijving van de kaart van de provincie Groningen, Groningen 1839
• Gozewinus Acker Stratingh, Aloude staat en geschiedenis des vaderlands, 2 delen, Groningen 1847 (deel 1, deel 2)
• Het grondgebruik in Nederland, gevolgd door eene beschrijving der landbouwgebieden, Den Haag 1912 (= Verslagen en Mededeelingen van de Directie van den Landbouw, 1912 no. 3)
• Landbouw-Economisch Instituut, De landbouwgebieden in Nederland (nieuwe indeling), Den Haag 1957
• Reinder Reinders: De atlas van Acker Stratingh. Kartering van de Groninger bodem, wierden en waterstaat (1825-1839), Eelde 2019
• Winand C.H. Staring, Proef eener geologische kaart van de Nederlanden, 1844 (ook hier)
• Winand C.H. Staring, De bodem van Nederland. De zamenstelling en het ontstaan der gronden in Nederland ten behoeve van het algemeen beschreven, 2 delen, 1856-1860 (deel 1, deel 2), 2e dr. Zwolle 1878
• Winand C.H. Staring, Geologische kaart van Nederland, schaal van 1:200.000, 1858-1869, 2e dr. 1888-1889
• Winand C.H. Staring, Natuurkunde en volksvlijt van Nederland, strekkende ter verklaring der kaarten voor aardkunde, landbouw, nijverheid, weerkennis en waterstaat, Amsterdam 1870
• J.G. Veldink, W.C.H. Staring (1808-1877). Geoloog en landbouwkundige, Wageningen 1970
• Jan Luiten van Zanden, De economische ontwikkeling van de Nederlandse landbouw in de negentiende eeuw, 1800-1914, Wageningen 1985

Bronnen, noten en/of referenties