Gebruiker:IJzerman & Co/Historische moestuinen

Zorgvuldig onderhouden leifruit tegen de tuinmuren van landgoed Duindigt

Historische moestuinen op landgoederen en buitenplaatsen en bij kastelen waren plekken gericht op de teelt van kruiden, groenten en bloemen, zowel voor voedsel als voor medicijnen of versiering.

De ligging van deze historische moestuinen ten opzichte van het kasteel of hoofdhuis verandert in de geschiedenis als gevolg van nieuwe voorkeuren in de landschappelijke inrichting de buitenplaats. De moestuin ligt in in haar eerste vorm - de Cruydthof - binnen de muren van het kasteel en levert daar kruiden voor de geneeskunde.

De ontheemding van de historische moestuin, door een ligging steeds meer uit beeld en verder van het kasteel of hoofdhuis.

Het achtervoegsel 'officinalis' verwijst naar het gebruik in de 'officina', de apotheek of opslagruimte van een klooster.

De kruidentuin ontwikkelt zich tot bredere moestuin en verhuist naar buiten de muren, soms nog binnen de slotgracht. De moestuin bij kasteel Doorwerth is hiervan een voorbeeld.

In de periode van het Frans Classicisme en de vroege landschapsstijl worden moestuinen aangelegd buiten de verdedigende gracht, maar vaak nog in het zicht van het huis en haar bezoekers. Voorbeelden hiervan zijn de moestuinen bij kasteel Amerongen en die op landgoed Groeneveld in Baarn.

Toen de formele tuinstijlen werden opgevolgd door de landschapsstijlen, waarin rechte lijnen niet meer paste, werden de vaak rechthoekige moestuinen verplaats naar percelen die verder van het hoofdhuis lagen. Bijvoorbeeld op landgoed Twickel in Delden is de moestuin in de geschiedenis wel drie keer verplaatst.

Verdwijnen en renaissance

In de eerste helft van de 20e eeuw hebben veel van deze plekken hun functie verloren, en zijn verwaarloosd of herbestemd. Dit was het gevolg van de veranderende economische positie van de eigenaren, twee wereldoorlogen, maatschappelijke veranderingen én van de algemeen bredere beschikbaarheid van groenten. De locaties werden bebouwd, er kwamen tennisbanen en privetuinen of het werden (kerstboom)kwekerijen of parkeerplaatsen.

Sinds het eind van de 20e eeuw zijn er steeds meer Historische moestuinen herontdekt, gerevitaliseerd en opnieuw in gebruik genomen.

Een bloementuin in de moestuin van jachtslot Mookerheide

Een aantal van de eerste opnieuw in gebruik genomen tuinen zijn die van landgoed Twickel, het Muiderslot, landgoed Amelisweerd (De Volle Grond en Amelis'Hof), landgoed Groeneveld, landgoed Oranje Nassau's Oord (De Ommuurde Tuin), kasteel Doorwerth en landgoed Eykenstein.

Eigenaren, beheerders en omwonenden zoeken (soms samen) naar invullingen die passen bij de geschiedenis van de plek, een gewaardeerde functie hebben in de huidige tijd én wat betreft investeringen en beheerskosten haalbaar zijn. Inmiddels hebben op tientallen plaatsen Historische Moestuinen een functie (terug)gekregen: productief, recreatief, landschappelijk, museaal, educatief, therapeutisch en vaak een combinatie van meerdere functies.

Een aantal recente voorbeelden zijn de moestuinen bij kasteel de Haar, op landgoederen Haanwijk, Hackfort, Staverden en de Oldenhof en de moestuin én overtuin op landgoed Scherpenzeel. Complete lijsten met gerevitaliseerde locaties zijn de vinden via de links onderaan dit artikel.

Platte bakken in moestuin De Volle Grond op landgoed Amelisweerd

De tuinmuur, waterbak en een van de kassen in moestuin Eykenstein

Definitie

De ovale ommuurde moestuin Molenbosch wordt gebruikt als moestuincomplex

Een historische moestuin kent een verleden als een nuts- of productietuin voor groenten en kruiden (soms gecombineerd met fruitbomen, doch geen boomgaard). De teelt is divers, waardoor een gevarieerd beeld ontstaat wat betreft kleur, vorm, grootte en hoogte van beplantingen. Er is vrijwel altijd sprake van een decoratieve functie, die zich uit in de verzorgdheid of ordening van de plantbedden of gewassen, alsmede in (ondergeschikte) aanwezigheid van sierplanten. Ze zijn vóór 1940 ontstaan bij een buitenplaats of landhuis. De tuin behoort tot één eigenaar, is duidelijk als zelfstandige ruimte afgebakend op het terrein, door hagen, muur of gracht, en beslaat ten minste circa 0,3 hectare. In veel gevallen kent de moestuin voorzieningen zoals fruitmuren, kweekbakken, kassen, een oranjerie en/of tuinmanswoning.

bron: Blok, Van Dam en IJzerman (2022) in: Verkenning Historische Moestuinen in  provincie Utrecht.

Historische moestuinen bij landgoederen en kastelen waren plekken gericht op de teelt van kruiden, groenten en bloemen, zowel voor voedsel als voor medicijnen of versiering. De tuinen werden ook een geliefde plaats van samenkomst en bleven een ruimtelijk herkenbare plek: omgracht, ommuurd, omhaagd. De locaties zijn boeiend in relatie tot de geschiedenis van de Nederlandse woon- en leefcultuur en die van tuinbouw, horticultuur, tuin en landschap. De omvang is meestal 0,5-1,0 ha.

bron: Verhaagen, Wieringa en IJzerman (2006) in: Historische Moestuinen met Nieuwe Opdracht

In bredere zin zou je kunnen zeggen dat historische moestuinen alle tuinen zijn waar groenten, kruiden of bloemen werden geteeld, inclusief volkstuinen aan de stadsrand of moestuinen bij huis of op het erf.

Historische Moestuinen met Nieuwe Opdracht

Belvedere project Historische Moestuinen met Nieuwe Opdracht heeft met het verschijnen van een handreiking (2006) naar aanleiding van onderzoek naar verschillende succesvol gerevitaliseerde tuinen een impuls gegeven aan de aandacht en herwaardering voor deze plekken.

Deze handreiking geeft aan de hand van vier basisvragen een stevige basis en richting aan de revitalisatie van een historische moestuin.

‘Belvedere’ staat voor het gebruiken van cultureel erfgoed in ruimtelijke plannen. Daarbij gaat het om sporen, objecten en structuren die zichtbaar of onzichtbaar deel uitmaken van de fysieke leefomgeving en een beeld geven van een historische situatie of ontwikkeling. Credo: behoud door ontwikkeling.

Inventarisaties

Provincie Zuid-Holland en provincie Utrecht hebben hun historische moestuinen laten inventariseren.

Inventarisatie van Historische moestuinen in de landgoederenzone van Zuid-Holland. (2020, T. IJzerman / Land&Co)

Verkenning van Historische moestuinen in provincie Utrecht. (2022, E. Blok en K. van Dam / SB4 en T. IJzerman / Land&Co)

Meer informatie

Lijsten met historische moestuinen zijn te vinden op de websites:

De oude productieve functies in nieuwe sociale vormen op landgoed Ockenburg

www.historischemoestuinen.nl lijst met moestuinen, kennisontwikkeling en kennisdeling, doorverwijzingen naar betrokken organisaties, relevante boeken en andere bronnen

www.landco.nl voorbeelden, advies en begeleiding van moestuinen

www.skbl.nl lijst met moestuinen, podcasts over moestuinen

In 2023 besteedde de Nederlandse Tuinenstichting aandacht aan (deels historische) moestuinen

Op LinkedIn zijn twee pagina's die informatie over Historische Moestuinen verzamelen en delen:

Netwerk Historische Moestuinen (naar aanleiding van Belvedère project Historische Moestuinen met Nieuwe Opdracht) gaat uit van de relatie met een landgoed, buitenplaats of kasteel en de hier boven gegeven definities en heeft een focus op (de ontwikkeling van) een passende en respectvolle hedendaagse invulling van deze historische plekken.

Platform Historische Moestuinen beslaat een breder palet van historische productieve tuinen en heeft een focus op historische bronnen: tuinen, teelten, technieken en de bewaring en verwerking van de oogst.