Zijlvesten in Groningen

Kaart van zijlvesten en dijkrechten in de provincie Groningen in 1750

Een zijlvest is de Groningse voorloper van de huidige waterschappen.

Het woord zijlvest, Oud-Fries sīlfestene (1309), is samengesteld uit het woord zijl 'spuisluis' met de uitgang -veste 'jurisdictie'. Een Oost-Fries synoniem is Sielacht (1437).

De zijlvesten waren niet alleen belast met het onderhoud en toezicht van de wateren, maar ook van de wegen. De belangrijkste taak betrof het onderhoud en toezicht op de uitwateringssluizen of zijlen. Het begrip zijlvest heeft betrekking op de waterstaatsorganisatie, maar ook op het gebied waarvoor het zijlvest verantwoordelijk was. De schouw van de zijlen, vaarten en dijken berustte bij de edele heerden en werd uitgevoerd door de schepper. In de schouwregisters werden de namen opgenomen van de onderhoudsplichtigen.

Het reglement van een zijlvest werd zijlbrief genoemd. Zijlschot was de waterschapsbelasting die diende om de zijl en andere voorzieningen te onderhouden. De bestuurder van een zijlvest werd ook wel zijlvest of schepper genoemd.

Lijst van zijlvesten

Een overzicht (van west naar oost). Zijlvesten die tevens de taak van een dijkrecht hadden, zijn gemarkeerd met een asterisk (*).

• Munnekezijlvest of Gerkeskloosterzijlvest
• Kommerzijlvest, is een samenvoeging van:
  • Bomsterzijlvest (met Niezijl)
  • Nijesloterzijlvest
  • Homsterzijlvest
• Saaksumerzijlvest
• Aduarderzijlvest*, daarin is opgegaan:
  • Zijlvest van Lieuwerderwolde
  • Dijkrecht van het Westerstadshamrik
• Wetsingerzijlvest*
• Schouwerzijlvest, daarin is opgegaan:
  • Houwerzijlvest (1728)
  • Hiddingezijlvest (1521)
• Winsumer- en Schaphalsterzijlvest
  • Oosterniezijlvest of Oosternijezijlvest
• Acht Zijlvesten (samenwerkingsverband)
• Generale Zijlvest der Drie Delfzijlen, waarvan deel uitmaakten:
  • Scharmerzijlvest
  • Slochterzijlvest
  • Dorpsterzijlvest, daarin opgegaan:
    • Zandtsterhamriken of Omptadazijlvest
• Woldzijlvest
  • Branderzijlvest (samenwerkingsverband met twee delen van het Dorpsterzijlvest)
• Oostwolderzijlvest
• Farmsumerzijlvest
• Oterdumerzijlvest of Westerzijlvest
• Termunterzijlvest (1601), daarin opgegaan:
  • Zwaagsterzijl of Oosterzijlvest (Woldendorp en Termunten)
  • Wagenborger- of Nijezijl (1573/74)
  • ? Nieuw-Scheemda en Scheemderzwaag (ca. 1542, 1597)
  • Noord- en Zuidbroek (Oude Geutzijl, ca. 1542)
  • Karmerzijl (Zuidbroek en Muntendam, ca. 1542)
  • Meeden (ca. 1542)
  • Eexta (ca. 1542)
  • Oostwold (1558)
  • Later toegevoegd zijn nog eens diverse polders
• Drie- of Vierkarspelenzijlvest of Beertsterzijlvest (1636), daarin opgegaan:
  • Dijkrecht van Beerta en Finsterwolde (1571)
• Bellingwolderzijlvest (met zijl te Oudeschans, later te Finsterwolderhamrik)
• Tienkarspelenzijlvest (opgericht 1657, met Oudezijl), daarin opgegaan:
  • Zijlvest van Winschoterzijl
• Reiderzijlvest (tot ca. 1420)

Het Munnikezijlvest lag grotendeels in Friesland, het Aduarderzijlvest en het Nijesloterzijlvest gedeeltelijk in Drenthe.

De Oude Statenzijl (1707) en de Nieuwe Statenzijl (1874) met de bijbehorende kadedijken vielen onder de verantwoordelijkheid van de provincie. Nieuwe polders als de Stadspolder (1740), Oostwolderpolder (1769) en Finsterwolderpolder (1819) hadden hun eigen afwateringsorganisatie.

Dijkrechten (als zijlvest)

Een aantal dijkrechten nam de taken op zich, die elders door zijlvesten werden verricht. Dat gold met name voor:

• Dijkrecht van het Oosterstadshamrik
• Dijkrecht van Wierum en de Hoge en Lage Paddepoel
• Dijkrecht van Klein Garnwerd
• Dijkrecht van Schilligeham en een gedeelte van Maarhuizen
• De dijkrechten van de kadijken van Wierhuizen, Pieterburen en Westernieland, Den Andel, Warffum en Breede, Usquert, Uithuizen, Zandt en de Vierburen
• Dijkrecht van Nieuwedijk van Uithuizermeeden
• Dijkrecht van Oosternieland of Den Hoorn
• Dijkrecht van 't Zandt
• Dijkrecht van de Vierburen
• Dijkrecht van Oosterwijtwerd
• Dijkschepperij van Holwierde en Marsum
• Dijkrecht van Uitwierde, Biessum en Solwerd
• Dijkrecht van Beerta en Finsterwolde (1571)
• Dijkrecht van de Ommelander Compagnie

Zie ook

• Waterschappen in de provincie Groningen
• Dijkrechten in Groningen
• Zijl (toponiem)

Externe links

• Jan van den Broek, Waterstaatsgeschiedenis in Groningen (De geschiedenisbibliotheek van Groningen)
• Beeldbank Groningen: Kaart van de provincie waarop alle waterschappen, zijlvestenijen etc. zijn aangegeven, 1850

Literatuur

• Beschrijving van de provincie Groningen behorende bij de waterstaatskaart, bewerkt bij de Directie Algemene Dienst van de Rijkswaterstaat, Den Haag 1961
• J. de Cock, 'De Waterstaat. De middeleeuwen', in: W.J. Formsma e.a. (red), Historie van Groningen. Stad en Land, Wolters-Noordhoff en Bouma’s Boekhuis, Groningen, 1981, pp. 593-613
• E. van Dijk, 'De Waterstaat. Van 16e eeuw tot 1848', in: W.J. Formsma e.a. (red), Historie van Groningen. Stad en Land, Wolters-Noordhoff en Bouma’s Boekhuis, Groningen, 1981, pp. 613-635
• C.C. Geertsema, De zijlvestenijen in de Groninger Ommelanden, Groningen 1879 (twee akten online op cartago.nl)
• C.C. Geertsema, De zeeweringen, waterschappen en polders in de provincie Groningen, Groningen: Erven B. van der Kamp, 1898 (met 10 kaartbladen)
• P. Gerbenzon, Enige middeleeuwse dijk- en zijlrechten, Zutphen 1980 (doorzoekbaar op cartago.nl)
• B. Hempenius, 'Historie van de zijlvesten tot 1800', in: Noorderbreedte 15 (1991, december), pp. 2-3
• L. Hacquebord & A.L. Hempenius, Groninger dijken op deltahoogte, Wolters Noordhoff en Egbert Forsten, Groningen, 1990
• A.L. Hempenius & C. Tromp, Inventaris van archieven van zijlvesten en dijkrechten, Groningen 1994
• R. Klinkhamer, Meanderend door het institutionele landschap: De ontwikkeling van de institutionele inrichting van het Generale Zijlvest der Drie Delfzijlen en het Winsumer- en Schaphalsterzijlvest vanaf het begin van de veertiende tot tweede helft van de vijftiende eeuw, bachelorscriptie, Groningen 2019
• Doeke Kloppenburg, ‘De waterstaatkundige ontwikkeling van het Westerkwartier’, in: Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap 61 (1944), p. 329-356, 429-455 en 548-570 (hierbij kaarten 1-3 en kaart 7)
• O.S. Knottnerus, 'Wie niet dijken wil', in: Ach Lieve Tijd. 2500 jaar Ommelanden, dl. 16, Waanders, Zwolle 2006
• J. Kooper, Het waterstaatsverleden van de provincie Groningen, Wolters, Groningen 1939
• J. Nap, 'Ommelander zijl- en dijkrechten uit de 15e en 16e eeuw', in: Verslagen en Mededeelingen der Vereeniging tot Uitgave der Bronnen van het Oude Vaderlandsche Recht 4/2 (1899), pp. 125-202 (doorzoekbaar op cartago.nl)
• R.F.J. Paping, 'De zijlschotregisters, dijkrollen en registers van schouwbare objecten in Groningen tot circa 1800', in: G. Van Synghel (red.), Broncommentaren, dl. 4: Bronnen betreffende de registratie van onroerend goed in de Middeleeuwen en Ancien Regime, Den Haag 2001, pp. 277-309
• 'Rapport van de Commissie voor de verbetering en vereeniging der scheepvaartkanalen en de verdeeling der provincie in nieuwe waterschappen' van 7 juli 1869, in: Notulen van het verhandelde in de zomervergadering der Staten van Groningen van het jaar 1869, p. 164-192 (google USA)
• M. Schroor, Wotter. Waterstaat en waterschappen in de provincie Groningen, 1850-1995, Groningen 1995
• B.W. Siemens, Dijkrechten en zijlvesten, H.D. Tjeenk Willink, Groningen, 1974 (Doos met 7 kaarten + bijbehorend boekje. Kaart 1: Zijlvesten zoals deze waarschijnlijk omstreeks 1200 gevormd; Kaart 2: de dijkrechten; Kaart 3: de Zijlvesten van 1361 tot 1500; Kaart 4: de Zijlvesten van 1500 tot 1848; Kaart nr 5: detailkaart; Kaart 6: kaart van de Dollard en het grensgebied; Kaart 7: Bijlage c Dijkrol van Zuurdijk 1767; Kaart 8: Winsumer- en Schaphalsterzijlvest; Kaart 9: Houwerzijvelt, Schouwerzijlvest) (zie ook voorstudies op Beeldbank Groningen)
• J. van der Veen, 'De Waterstaat. Van 1840 tot 1940', in: W.J. Formsma e.a. (red), Historie van Groningen. Stad en Land, Wolters-Noordhoff en Bouma’s Boekhuis, Groningen, 1981, pp. 635-657
• W.J. Wieringa, Het Aduarder zijlvest in het Ommelander waterschapswezen, diss., Groningen 1946