Illustre Lieve Vrouwe Broederschap
De Illustre Lieve Vrouwe Broederschap is een oecumenisch genootschap in de Nederlandse stad 's-Hertogenbosch, dat zich bezig houdt met de bevordering van de onderlinge christelijke saamhorigheid van haar leden en het in stand houden van haar rijke, historische verleden. Het genootschap is gevestigd in het Zwanenbroedershuis in 's-Hertogenbosch, dat tevens een museum is.
Geschiedenis
De Illustre Lieve Vrouwe Broederschap werd begin 14e eeuw opgericht door een aantal Bossche 'clerici et scolares' (geestelijken en aspirant-geestelijken) ter ere van de Illustere Lieve Vrouwe ofwel Maria. Aanleiding daarvoor was de opkomende Mariaverering in de stad. De broederschap werd in 1318 van statuten voorzien.
Aanvankelijk waren alleen geestelijken lid van de broederschap. Vanaf 1371 werden ook anderen toegelaten, waaronder vrouwen. Om onderscheid te maken tussen geestelijke en niet-geestelijke leden werd de eerste groep gezworen broeders genoemd en de tweede de buitenleden. Gezworen broeder werd men uitsluitend op uitnodiging en men moest minimaal de kruinschering zijn ondergaan. Voor het heil van al haar leden – inclusief de buitenleden – droeg deze groep gezworenen één keer per week een mis op in de Broederschapskapel in de Sint-Janskathedraal, de huidige H. Sacramentskapel. Deze kapel is rijkelijk versierd en nog steeds te bezichtigen. Daarnaast kwamen de gezworenen meerdere keren per jaar bijeen om te vergaderen en was het gebruik dat iedere gezworene eens in de zoveel tijd een maaltijd voor zijn medebroeders organiseerde en gastheer was.
Vanaf 1384 vinden we zwanen op tafel bij de gezamenlijke maaltijden van de gezworen broeders, meestal geschonken door de hoge adel. Deze schenkers kregen sinds 1488 de naam Zwanenbroeder. Op deze wijze konden edellieden van binnen en buiten de stad lid worden van de steeds prestigieuzere broederschap. Korte tijd later werd het schenken van een zwaan losgekoppeld van de titel zwanenbroeder. Willem van Oranje is een van dergelijke Zwanenbroeders. Officieel konden sinds 1520 slechts vier personen tegelijkertijd Zwanenbroeder zijn en moesten ze uit de stad afkomstig zijn. Deze regeling verwaterde echter spoedig.
De broederschap speelde een belangrijke rol in de distributie van aflaten, die ze van paus en bisschoppen ontving en die ze met haar leden – zowel gezworenen als buitenleden – deelde. Tussen 1460 en 1530 kende de Broederschap een bloeiperiode, waarin zich jaarlijks honderden buitenleden aanmeldden. Deze nieuwe leden kwamen niet alleen uit 's-Hertogenbosch, maar ook van elders; zo meldden zich veel Spanjaarden aan, vaak hoge ambtenaren, die met het gevolg van de landsheer, Filips de Schone en later Karel V, naar de Nederlanden waren gekomen.[1] Door deze groei beschikte de broederschap over steeds meer geld. Dit geld werd gebruikt voor grote opdrachten, zoals het gebeeldhouwde Broederschapsretabel van de Utrechtse beeldhouwer Adriaen van Wesel, dat in 1477 voltooid werd en waarvan zich tegenwoordig twee fragmenten in het Zwanenbroedershuis bevinden. Omstreeks 1480 betrok de broederschap een eigen pand aan de Hinthamerstraat in 's-Hertogenbosch. Tegen het eind van de middeleeuwen was de broederschap een instelling, die wij nu een sociëteit zouden noemen, zij het nog steeds met een sterk religieuze inslag.[2]
Na 1520 liep het aantal nieuwe aanmeldingen in snel tempo achteruit. Na de inname van 's-Hertogenbosch door Frederik Hendrik in 1629 veranderde het karakter van het genootschap ingrijpend. Vanaf 1642 bestaat het genootschap uit 18 katholieke en 18 protestantse leden. Dit was een compromis, maar omdat Willem van Oranje lid is geweest, werd besloten dat de helft katholiek en de andere helft hervormd moesten zijn. Doorgaans gaat het om mensen met een vooraanstaande maatschappelijke positie. Onder meer zijn lid geweest Willem van Oranje en de schilder Jeroen Bosch. Onder de huidige leden bevinden zich Koningin Beatrix en kroonprins Willem-Alexander. Ook Koningin Juliana en Prins Bernhard waren Zwanenbroeders. Zij zijn de enigen die tegenwoordig deze titel mogen voeren.
Het huidige vroeg-neogotische Zwanenbroedershuis dateert uit 1846 en is als museum opengesteld voor het publiek. Hier zijn onder meer enkele handgeschreven koorboeken te vinden uit de zestiende eeuw van Petrus Alamire en de eigen kopiist Philippus de Spina. Deze koorboeken werden in opdracht geschreven voor de zangers van de Broederschap en bevatten vele missen en motetten van componisten uit de Renaissance als Pierre de la Rue, Nicolas Champion, Adrian Willaert en Jean Mouton.
Bekende leden
- Nycasius de Clibano (fl. 1457-1497), componist en zanger
- Jheronimus de Clibano (ca. 1459-1503), componist en zanger
- Jheronimus Bosch (ca. 1450-1516), schilder
- Jan Heyns (†1516), architect
- Simon van Coudenborch, componist
- Pieter van Os (†1542), historicus en stadssecretaris
- Frederik van Egmont (ca. 1440-1521), graaf van Buren en Leerdam
Archief
De rijke geschiedenis van het Illustre Lieve Vrouwe Broederschap komt tot uitdrukking in de bewaard gebleven archieven. In het archief wordt onder andere de originele oprichtingsakte uit 1318 bewaard, maar ook aflaatbrieven waarin bisschoppen de voorrechten van de broederschap herbevestigen en documenten die een beeld geven van de bezittingen en activiteiten. Vooral bijzonder zijn de geïllustreerde wapen- en koorboeken. De wapenboeken bevatten de familiewapens van de gezworen broeders, van 1318 tot op heden.
De leden van de broederschap kwamen uit heel West-Europa, maar vooral uit de Nederlanden en de aanpalende Duitse gebieden. Hun namen werden genoteerd in de jaarrekeningen. In deze rekeningen over de periode 1329-1620 kun je zoeken naar personen die lid waren van de broederschap. De namen van leden komen in principe tweemaal in de rekeningen voor, eerst bij de betaling van hun intredegeld en later bij het voldoen van hun doodschuld.
Het archief van de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap wordt bewaard in het Brabants Historisch Informatie Centrum in 's-Hertogenbosch. Enkele van de koorboeken worden zoals gezegd tentoongesteld in het Zwanenbroedershuis. De rekeningen, de wapenboeken en veel van de koorboeken zijn integraal gedigitaliseerd en online te bekijken. In de rekeningen en de wapenboeken kan bovendien op naam worden gezocht.