Jhesus collacien

Jhesus collacien is een Middelnederlandse bundel van 72 teksten, voorafgegaan door een proloog.

Inhoud

Volgens het verhalende kader krijgt een deerne Christi (‘dienstmaagd van Christus’) visioenen waarin Jezus of de Heilige Geest komen preken. Zij moet deze preken opschrijven voor haar kloostergemeenschap, waarschijnlijk franciscaner tertiarissen. De kloosterzuster krijgt die visioenen dagelijks in de vasten, vanaf Aswoensdag tot en met Paaszaterdag, in totaal zesenveertig dagen. Elke dag preekt Jezus in de ochtend (46 collaties) en vanaf dag 21 preekt de Heilige Geest bovendien in de middag (26 collaties).

Karakter en ontstaan

De titel Jhesus collacien betekent ‘Jezus’ collaties’ of ‘collaties van Jezus’. Met de term collacie werd in het Middelnederlands een informele, vermanende preek aangeduid. De titel Jhesus collacien dekt de lading niet helemaal: ook de Heilige Geest houdt een groot aantal collaties. Ten tweede weerspiegelt de titel niet het karakter van de visioenen, die telkens het kader bieden voor de preek.

De teksten variëren in lengte maar zijn over het algemeen kort, circa 165 tot 1820 woorden; met een mediaan van 341. Ze zijn vermoedelijk geschreven als vrucht van de meditatie, die toentertijd sterk visueel enscenerend kon zijn en geleidelijk kon overgaan in een visioen. De collaties bevatten zeer veel allegorisch geïnterpreteerde beelden, vooral plantaardig, met bloemen, vruchten of kruiden. Jhesus collacien waren dus waarschijnlijk het resultaat van de meditatie maar ze konden op hun beurt weer door de lezers en de toehoorders gebruikt worden als uitgangspunt voor de meditatie.

De tekst is vermoedelijk in de tweede helft van de vijftiende eeuw geschreven; in ieder geval uiterlijk in 1502. De auteur is onbekend.

Populariteit

Ondanks — of dankzij — de merkwaardige opzet, waarin goddelijke personen in een visionair kader prekend opgevoerd worden, moet de tekst heel populair geweest zijn. Er zijn 13 handschriften bewaard gebleven met de volledige tekst of grote delen ervan en nog eens 24 handschriften met een of enkele collaties. Er zijn ook nog andere teksten overgeleverd waarin God de Vader (22 collaties) en Jezus (16 collaties) als predikanten optreden, beide slechts in één handschrift overgeleverd (Gent, Universiteitsbibliotheek, 1038). Deze teksten zijn vermoedelijk onder invloed van de populariteit van Jhesus collacien ontstaan.

Literatuur

• Editie: Anna Maria Baaij, Jhesus collacien. Een laatmiddeleeuwse prekenbundel uit de kringen der Tertiarissen. Zwolle: Tjeenk Willink, 1962 (Zwolse drukken en herdrukken, 40) [met een ingelegd bandje Varianten]. Digitale versie
• Kees Schepers, Thom Mertens, Patricia Stoop (red.), Jhesus collacien, themanummer van Ons Geestelijk Erf, 92 (2022), afl. 3–4 (p. 203–360), met daarin op p. 205–236 een uitgebreide inleiding (Thom Mertens, ‘Jhesus collacien. Een Middelnederlandse visioenprekenbundel’).