T-O-kaart

Een T-O-kaart of OT-kaart was een wijdverbreid type van radkaarten, die tot de mappae mundi worden gerekend en worden gekenmerkt door de cirkelvormige voorstelling van de toentertijd bekende wereld. Deze schematische kaartsoort uit de middeleeuwen stelde de wereld voor als een cirkel (een O), die de oceaan rondom de aarde voorstelt, die door een T in het midden wordt opgedeeld in de drie toen bekende continenten: Azië, Europa en Afrika.

Algemeen

Volgens de Bijbel (en de antieke bronnen) kon de bekende wereld "in een cirkel" (O-vorm) worden voorgesteld. Daar ze het werk van monniken waren, werden dergelijke voorstellingen ook monnikkaarten genoemd.

De kaarten zijn bijna altijd geoost (het oosten ligt boven), in de bovenste helft van de cirkel bevindt zich Azië en meestal ook het Paradijs, daaronder liggen dan Europa en Afrika. Vaak werden ook de Bijbelse namen van Sem, Jafet en Cham in respectievelijk Azië, Europa en Afrika geplaatst, omdat men meende te weten dat zij de stamvaders van die continenten waren. ^[2] Met de oprichting van het koninkrijk van Jeruzalem veranderden de kaarten in die mate dat het Heilige Land nu het centrum van de wereld ging innemen.^[3]

De beroemde mappa mundi van Andreas Walsperger kan worden beschouwd als een radkaart.

T-O-kaarten

Isidorus van Sevilla probeerde met zijn werk, Etymologiae , het geheel aan kennis uit de oudheid te verzamelen en te bewaren. In het hoofdstuk de natura rerum vindt de lezer een kaart van de wereld, waarop de aarde door een wereld-zee wordt omgeven. De Middellandse Zee en twee rivieren, de Don en de Nijl, delen de landmassa in een T-vorm op in de drie continenten Europa, Afrika en Azië.^[4]

In een tekst van de geleerde heet het als volgt:

Orbis a rotunditate circuli dictus, quia sicut rota est; unde brevis etiam rotella orbiculus appellatur. Undique enim Oceanus circumfluens eius in circulo ambit fines. Divisus est autem trifarie: e quibus una pars Asia, altera Europa, tertia Africa nuncupatur.
"Orbis [letterlijk "cirkel", orbis terrarum = "de hele wereld, "bewoonde wereld"] door de ronding van de cirkel genoemd, omdat het zoals een wiel is; vanwaar ook een klein wiel een orbiculus ("kleine schijf") wordt genoemd. Overal immers omringt de omvloeiende Oceaan haar in een cirkel aan de grenzen. Ze is verder in drieën verdeeld: van deze wordt één deel Azië, een ander Europa, een derde Afrika genoemd."

— Etymologiae XIV 2.

De letter T, Tau, is tegelijkertijd een symbool van het universum. De Florentijnse Leonardo Dati schrijft over de driedeling in zijn gedicht La Sfera , het volgende:

Un T dentro a uno O monstra il disegno
Come in tre parte fu diviso il mondo.
Een T in een O toont (ons) het beeld
hoe de wereld in drie delen was verdeeld.

— La Sfera III 111.^[5]

De T-vormige driedeling en de cirkelronde, de O-vormige voorstelling van de aarde, hebben ertoe geleid dat men ze T-O-kaarten noemt. Vaak werden ze als kleine tekst-illustraties in een Psalter geplaatst. Met de Kruistochten van 1100 echter, werd de inhoud van de kaarten omvangrijker, en werden er dienovereenkomstig grotere afbeeldingen gemaakt.

Beroemde T-O-kaarten

Een aan Simom Marmion toegeschreven mappa mundi in een manuscript van La Fleur des Histoires van Jean Mansel (1459-1463) (Koninklijke Bibliotheek van België, MS. 9231, fol. 281v).
Mappa Mundi van Ebstorf (vroeger gedacht van rond 1234 te dateren, nu rond 1300 gedateerd).
De Hereford Mappa Mundi (gedateerd rond 1300).
T-O-kaart van Guntherus Ziner uit 1472.

Zie ook

Glief ♁ als een symbool voor de aarde of kerk.

Noten

↑ B. Englisch Ordo orbis terrae : die Weltsicht in den Mappae mundi des frühen und hohen Mittelalters, Berlijn, 2002, p. 58 (voetnoot 85).
↑ Speculum historiale, Douai editie, boek II, cap. 62.
↑ H. Kugler, Hochmittelalterliche Weltkarten als Geschichtsbilder, in H.-W. Goetz (ed.), Hochmittelalterliches Geschichtsbewusstsein im Spiegel nichthistoriographischer Quellen, Berlijn, 1998, p. 179.
↑ J.G. Leithäuser, Mappae mundi. Die geistige Eroberung der Welt, Berlijn, 1958, pp. 61-62: "Die T-Form in der Weltkarte zeigt sich auf dieser Karte aus einer Sallust-Handschrift des 12. Jahrhunderts. Oben ist Osten; im oberen Weltteil, Asien, sieht man Jerusalem, das Rote Meer und Ägypten. Links unten Europa mit Rom, gegenüber Afrika mit Karthago / ziehen zwei Flüsse, der Don und der Nil, als oberer Querbalken die Landmasse, während das Mittelmeer den senkrechten Strich des T bildet."
↑ A.-D. von den Brincken, Mappa mundi und Chronographia. Studien zur imago mundi des abendländischen Mittelalters, in Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters 24 (1968), p. 131 (= in A.-D. von den Brincken - T. Szabó (edd.), Studien zur Universalkartographie des Mittelalters, Göttingen, 2008, p. 29).

Referenties

Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Radkarte op de Duitstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.
E. Edson - E. Savage-Smith - A.-D. von den Brincken, Der mittelalterliche Kosmos: Karten der christlichen und islamischen Welt, Darmstadt, 2005. ISBN 3-89678-271-1
B. Englisch Ordo orbis terrae : die Weltsicht in den Mappae mundi des frühen und hohen Mittelalters (Orbis mediaevalis, 3), Berlijn, 2002 (= diss. Universiteit Hamburg, 2002). ISBN 3-05-003635-4
H. Kugler, Hochmittelalterliche Weltkarten als Geschichtsbilder, in H.-W. Goetz (ed.), Hochmittelalterliches Geschichtsbewusstsein im Spiegel nichthistoriographischer Quellen, Berlijn, 1998, pp. 179–200.
J.G. Leithäuser, Mappae mundi. Die geistige Eroberung der Welt, Berlijn, 1958. (DNB 452795125).
C. Sieber-Lehmann, Albrecht von Bonstettens geographische Darstellung der Schweiz, in Cartographica Helvetica 16 (1997), pp. 39-46.
A.-D. von den Brincken, Mappa mundi und Chronographia. Studien zur imago mundi des abendländischen Mittelalters, in Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters 24 (1968), pp. 118–186. (= herdruk in A.-D. von den Brincken - T. Szabó (edd.), Studien zur Universalkartographie des Mittelalters, Göttingen, 2008, pp. 17-81).
A.-D. von den Brincken, Das Weltbild des irischen Seefahrer-Heiligen Brendan in der Sicht des 12. Jahrhunderts, in Cartographica Helvetica 21 (2000), pp. 17-21.

[1] B. Englisch Ordo orbis terrae : die Weltsicht in den Mappae mundi des frühen und hohen Mittelalters, Berlijn, 2002, p. 58 (voetnoot 85).

[2] Speculum historiale, Douai editie, boek II, cap. 62.

[3] H. Kugler, Hochmittelalterliche Weltkarten als Geschichtsbilder, in H.-W. Goetz (ed.), Hochmittelalterliches Geschichtsbewusstsein im Spiegel nichthistoriographischer Quellen, Berlijn, 1998, p. 179.

[4] J.G. Leithäuser, Mappae mundi. Die geistige Eroberung der Welt, Berlijn, 1958, pp. 61-62: "Die T-Form in der Weltkarte zeigt sich auf dieser Karte aus einer Sallust-Handschrift des 12. Jahrhunderts. Oben ist Osten; im oberen Weltteil, Asien, sieht man Jerusalem, das Rote Meer und Ägypten. Links unten Europa mit Rom, gegenüber Afrika mit Karthago / ziehen zwei Flüsse, der Don und der Nil, als oberer Querbalken die Landmasse, während das Mittelmeer den senkrechten Strich des T bildet."

[5] A.-D. von den Brincken, Mappa mundi und Chronographia. Studien zur imago mundi des abendländischen Mittelalters, in Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters 24 (1968), p. 131 (= in A.-D. von den Brincken - T. Szabó (edd.), Studien zur Universalkartographie des Mittelalters, Göttingen, 2008, p. 29).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]