Ton Elias sr.

Ton Elias
	Elias (1977) (foto: Vincent Mentzel)
Volledige naam	Anton Elias
Geboren	Amsterdam, 15 januari 1921
Overleden	Den Haag, 28 oktober 1980
Land	Nederland
Beroep	Journalist
Jaren actief	1945-1980
Portaal	Media

Anton (Ton) Elias (Amsterdam, 15 januari 1921 – Den Haag, 28 oktober 1980) was een Nederlandse journalist. Hij werd vooral bekend als eerste Nederlandse journalist die zich specialiseerde in onderwijs.^[1]

Biografie[bewerken | brontekst bewerken]

Elias groeide op in Amsterdam, waar zijn vader een schoenenzaak had in de Leidsestraat. Zijn moeder stierf toen hij drie jaar was, zijn vader verloor hij op zijn dertiende; in Hilversum werd hij opgenomen in het gezin van een oom en tante.

Om de Arbeitseinsanz te ontlopen, was hij in 1943 via Parijs naar de Pyreneeën gevlucht: hij wilde vanuit Spanje naar Engeland reizen om zich aan te sluiten bij de Prinses Irene Brigade. Verraden door een passeur belandde hij in de gevangenis van Toulouse; vandaar werd hij via Compiègne naar concentratiekamp Buchenwald vervoerd.^[2] In november 1944 vluchtte hij, maar binnen twee weken werd hij weer opgepakt. Voor straf werd hij daarop in een cel van 'de bunker' gezet, maar hij is niet geëxecuteerd en werd na ruim een maand te werk gesteld in de Gärtnerei om fecaliën te verwerken (Scheisse tragen). Toen het kamp op 11 april 1945 werd bevrijd, was hij van de groep van negen die er eind oktober 1943 werd afgeleverd een van de twee overlevenden.

Loopbaan[bewerken | brontekst bewerken]

In 1947 trad Ton Elias in dienst bij het dagblad De Tijd. Hij was daar chef van de Haagse redactie en specialiseerde zich vervolgens tot onderwijsjournalist. Hij versloeg onder meer de langdurige parlementaire behandeling van de wet op het voortgezet onderwijs van minister Jo Cals (KVP), de zogenaamde Mammoetwet en volgde later even kritisch ontwikkelingen rond de Middenschool,^[3] waaraan de naam van minister Jos van Kemenade (PvdA) verbonden is.

Toen De Tijd in 1974 ten onder ging als dagblad,^[4] werd hij onderwijsredacteur van NRC Handelsblad. Al die jaren trok hij het land in om reportages op scholen te maken en het onderwijsbeleid te toetsen aan de praktijk. Zijn rubriek "Cahier" (in zowel De Tijd als vervolgens NRC) was invloedrijk,^[5] doordat hij onderwijsontwikkelingen in een breder perspectief kon plaatsen.^[6] Hij schreef journalistieke portretten van de onderwijsministers en -staatssecretarissen Jo Cals (KVP), Hans Grosheide (ARP, CDA), Isaäc Arend Diepenhorst (ARP, CDA), Gerard Veringa (KVP), Chris van Veen (CHU, CDA), Mauk de Brauw (DS70), Jos van Kemenade (PvdA), Ger Klein (PvdA) en Arie Pais (VVD).^[7]

Elias schreef ook geregeld over concentratiekampen,^[8] deels gebaseerd op eigen ervaringen in KZ Buchenwald,^[9] waarover hij al snel na de Bevrijding in verschillende kranten en tijdschriften begon te publiceren.^[10] Zijn journalistieke carrière was begonnen bij Christofoor, dat als illegaal katholiek blad in de Tweede Wereldoorlog was opgericht en daarna onder hoofdredacteur Wim Schuijt het gedachtegoed van de Doorbraak verbreidde.

Van 1950 tot 1970 schreef Elias toneelrecensies voor de Katholieke Illustratie. In 1968 richtte hij het onderwijstijdschrift Resonans op, dat hij tot zijn dood in 1980 redigeerde. Ook schreef hij verscheidene brochures.^[11] In 1967 ontving hij de (door de Rijksuniversiteit Leiden ingestelde) Dr. M. van Blankensteinprijs en in 1970 werd hij benoemd tot ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Jos van Kemenade droeg zijn in 1981 verschenen Onderwijs: Bestel en beleid op aan de nagedachtenis van Ton Elias.

Hij overleed op 28 oktober 1980 plotseling als gevolg van een noodlottig ongeval.^[12]

Persoonlijk[bewerken | brontekst bewerken]

Elias was vanaf 1947 getrouwd met de kunstenares Adriana Maria Ignatia (Jeanne) Roefs (1923-2008) en kreeg met haar vijf kinderen, onder wie journalist Ton Elias.

Archief[bewerken | brontekst bewerken]

In 1982 schonk zijn weduwe het zeer omvangrijke onderwijsarchief van haar man aan het ministerie van Onderwijs, waarvan de inventarisatie twee jaar in beslag nam, om daarna voor publiek toegankelijk te worden. Het werd in 1992 aan het Nationaal Onderwijsmuseum overgedragen.^[5]

Publicaties (selectie)[bewerken | brontekst bewerken]

Van mammoet tot wet (Den Haag, 1963).
Voortgezet onderwijs voor uw kind na de lagere school ('s-Gravenhage, [1966]).
Na de lagere school? ('s-Gravenhage, 1967 en 1968²).
De eed in de kaatsbaan, alsnog (Utrecht, 1973). Herdrukt in Elias (1982), p. 39-54.
Onderwijsjournalistiek, een nieuw specialisme (Katholieke Onderwijs Vereniging, 1977).
'Onderwijsvernieuwing in Nederland', Ons Erfdeel 20 (1977).
Dertig jaar onderwijs - zwart op wit. Een selectie uit de artikelen, commentaren en Cahiers van de onderwijsjournalist Ton Elias geschreven in de periode 1946 tot en met 1980. Uitgekozen door Jos Ahlers, Ton Elias jr., Jos van Kemenade en Patrick Spijkerman (Groningen, 1982). Met een foto van Vincent Mentzel en illustraties van Jan Willem van Vugt.^[13]

Literatuur[bewerken | brontekst bewerken]

Maria Sitniakowsky, Zonder te beleren legde Ton Elias het onderwijs uit, Het Parool, 4 september 1982.
"Roode Terreur", in: Jolande Withuis, Na het kamp. Vriendschap en politieke strijd (Amsterdam, 2005), p. 77-86.
"De vergeten godfather", in: Pieter Leenheer en Nico Kussendrager, Geschiedenis en toekomst van de onderwijsjournalistiek^{[dode link]} (Stichting Stimulering Onderwijsjournalistiek, 2018), p. 5-8.

Bronnen, noten en/of referenties

↑ [ Han van Gessel ] in De Volkskrant (29 oktober 1980), Personalia Ton Elias, p. 8.
↑ Zie voor documenten de Arolsen archieven: https://collections.arolsen-archives.org/search/?s=Elias,%20Anton,%201921
↑ 'Middenschool: nivelleren of emanciperen', 'Middenschool: frustraties, zeggen ze', 'Middenschool, in fasen, zeggen ze', NRC Handelsblad 20, 21 en 22 oktober 1976.
↑ Ton Elias, 'De Tijd is in het katholieke gat van Nederland gevallen', De Groene Amsterdammer, 28 augustus 1974.
↑ ^a ^b NRC (1 oktober 1992), Archief Ton Elias.
↑ Vgl. bijvoorbeeld Ton Elias, 'Slingerbeweging van het onderwijs', NRC Handelsblad, 28 december 1974.
↑ 'Mr Cals: Zeer behendig in politieke schaakkunst', De Tijd, 23 maart 1965, 'Mr. J. H. Grosheide staatssecretaris van overgangswet', id., 22 januari 1966, 'Prof. dr. I. A. Diepenhorst: "Economie is voor mij uiterst lastig"', id., 8 januari 1966, 'Veringa: de minister die brokken voorkwam', id., 3 juli 1971, 'Nieuwe onderwijsminister mr. C van Veen: ik zit in een beroerde situatie', id., 10 augustus 1971, 'Onderwijs-minister jhr.mr. M.L. De Brauw, "Voorlopig nog veel moeilijkheden"', id., 9 oktober 1971, 'Klein maakt numerus fixus structureel', NRC Handelsblad, 7 februari 1975, 'Van Kemenade', Civis Mundi, november 1976, 'Pais', Hervormd Nederland, 13 oktober 1979. Alle herdrukt in Elias (1982).
↑ Ton Elias, 'Dachau probeert "Dachau" te vergeten', De Tijd, 16 oktober 1956. 'Waarom moest Rosetje Brillenslijper op haar zevende verjaardag naar de gaskamer?', 'Furie concentratiekampen bewust en systematisch', De Tijd/De Maasbode, 3 mei 1960. 'Een greep in het beton', De Tijd / de Maasbode Bevrijdingsnummer, 1 mei 1965. Herdrukt in het weekblad De Tijd onder de titel 'Een greep in het beton van Majdanek', 5 april 1985. 'Frau Stangl merkte nooit iets', De Tijd, 7 maart 1967.
↑ 'Een Frans getuigenis over Buchenwald', De Zwerver, 17 mei 1947. 'Nadzar Pepiku, een groet aan mijn celgenoot de misdadiger uit Buchenwald', De Tijd, 24 december 1954. 'Een kamp bevrijd uit de laatste stuiptrekkingen van het Derde Rijk', De Tijd, 9 april 1955. 'Dr. Eisele de schrik van "het rivier" in Buchenwald', De Tijd, 12 juli 1958. 'Uitkijken, achter je', NRC Handelsblad, 3 mei 1975.
↑ Uit de eerste jaren o.a. 'Roode terreur in het concentratie-kamp', Provinciaal Noordbrabantsch Dagblad, 9 juni 1945, p. 1. (met J. Boode, J. Bouwman, W. Hoogwerf, R. Remmerswaal, J. Slagboom, M. de Wit, 'Tweeërlei dictatuur in Buchenwald', De Nieuwe Eeuw, 7 juli 1945. 'Nieuw Licht op Buchenwald', Christofoor, 29 juli 1945. 'Kampleed wordt opgetekend, doch slechts weinigen weten de juiste woorden te vinden, Christofoor, 20 juli 1946. [Ex-pol.gev.] 'Gebed voor Kerstmis', De Tijd, 24 december 1949.
↑ worldcat Elias, Ton 1921-1980.
↑ Piet Hagen in Trouw, 'Ton Elias overleden', 29 oktober 1980, p.3. Ton Cuppen in NRC Handelsblad, 'Elias, noeste en gedreven specialist', 29 oktober 1980, p.2.
↑ Gerard van de Wetering, 'Dertig jaar onderwijs getuigt van Ton Elias' inzicht en betrokkenheid', NRC Handelsblad, 24 augustus 1982. Jet Bruinsma, 'Onderwijs was voor Elias een bron van verbazing', de Volkskrant, 25 augustus 1982. Piet Hagen, 'Kwaliteitsspiegel van na-oorlogse onderwijs', Trouw, 26 augustus 1982.

[1] [ Han van Gessel ] in De Volkskrant (29 oktober 1980), Personalia Ton Elias, p. 8.

[2] Zie voor documenten de Arolsen archieven: https://collections.arolsen-archives.org/search/?s=Elias,%20Anton,%201921

[3] 'Middenschool: nivelleren of emanciperen', 'Middenschool: frustraties, zeggen ze', 'Middenschool, in fasen, zeggen ze', NRC Handelsblad 20, 21 en 22 oktober 1976.

[4] Ton Elias, 'De Tijd is in het katholieke gat van Nederland gevallen', De Groene Amsterdammer, 28 augustus 1974.

[nrc1992-5] NRC (1 oktober 1992), Archief Ton Elias.

[6] Vgl. bijvoorbeeld Ton Elias, 'Slingerbeweging van het onderwijs', NRC Handelsblad, 28 december 1974.

[7] 'Mr Cals: Zeer behendig in politieke schaakkunst', De Tijd, 23 maart 1965, 'Mr. J. H. Grosheide staatssecretaris van overgangswet', id., 22 januari 1966, 'Prof. dr. I. A. Diepenhorst: "Economie is voor mij uiterst lastig"', id., 8 januari 1966, 'Veringa: de minister die brokken voorkwam', id., 3 juli 1971, 'Nieuwe onderwijsminister mr. C van Veen: ik zit in een beroerde situatie', id., 10 augustus 1971, 'Onderwijs-minister jhr.mr. M.L. De Brauw, "Voorlopig nog veel moeilijkheden"', id., 9 oktober 1971, 'Klein maakt numerus fixus structureel', NRC Handelsblad, 7 februari 1975, 'Van Kemenade', Civis Mundi, november 1976, 'Pais', Hervormd Nederland, 13 oktober 1979. Alle herdrukt in Elias (1982).

[8] Ton Elias, 'Dachau probeert "Dachau" te vergeten', De Tijd, 16 oktober 1956. 'Waarom moest Rosetje Brillenslijper op haar zevende verjaardag naar de gaskamer?', 'Furie concentratiekampen bewust en systematisch', De Tijd/De Maasbode, 3 mei 1960. 'Een greep in het beton', De Tijd / de Maasbode Bevrijdingsnummer, 1 mei 1965. Herdrukt in het weekblad De Tijd onder de titel 'Een greep in het beton van Majdanek', 5 april 1985. 'Frau Stangl merkte nooit iets', De Tijd, 7 maart 1967.

[9] 'Een Frans getuigenis over Buchenwald', De Zwerver, 17 mei 1947. 'Nadzar Pepiku, een groet aan mijn celgenoot de misdadiger uit Buchenwald', De Tijd, 24 december 1954. 'Een kamp bevrijd uit de laatste stuiptrekkingen van het Derde Rijk', De Tijd, 9 april 1955. 'Dr. Eisele de schrik van "het rivier" in Buchenwald', De Tijd, 12 juli 1958. 'Uitkijken, achter je', NRC Handelsblad, 3 mei 1975.

[10] Uit de eerste jaren o.a. 'Roode terreur in het concentratie-kamp', Provinciaal Noordbrabantsch Dagblad, 9 juni 1945, p. 1. (met J. Boode, J. Bouwman, W. Hoogwerf, R. Remmerswaal, J. Slagboom, M. de Wit, 'Tweeërlei dictatuur in Buchenwald', De Nieuwe Eeuw, 7 juli 1945. 'Nieuw Licht op Buchenwald', Christofoor, 29 juli 1945. 'Kampleed wordt opgetekend, doch slechts weinigen weten de juiste woorden te vinden, Christofoor, 20 juli 1946. [Ex-pol.gev.] 'Gebed voor Kerstmis', De Tijd, 24 december 1949.

[11] worldcat Elias, Ton 1921-1980.

[12] Piet Hagen in Trouw, 'Ton Elias overleden', 29 oktober 1980, p.3. Ton Cuppen in NRC Handelsblad, 'Elias, noeste en gedreven specialist', 29 oktober 1980, p.2.

[13] Gerard van de Wetering, 'Dertig jaar onderwijs getuigt van Ton Elias' inzicht en betrokkenheid', NRC Handelsblad, 24 augustus 1982. Jet Bruinsma, 'Onderwijs was voor Elias een bron van verbazing', de Volkskrant, 25 augustus 1982. Piet Hagen, 'Kwaliteitsspiegel van na-oorlogse onderwijs', Trouw, 26 augustus 1982.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]