Waag (Amsterdam)
| De Waag | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
Amsterdam, de Oude Waag
| ||||
| Locatie | ||||
| Locatie | Nieuwmarkt, Amsterdam | |||
| Adres | Nieuwmarkt 4
| |||
| Coördinaten | 52° 22′ NB, 4° 54′ OL | |||
| Status en tijdlijn | ||||
| Oorspr. functie | Stadspoort | |||
| Huidig gebruik | Horeca | |||
| Start bouw | 15e eeuw | |||
| Architectuur | ||||
| Bouwstijl | gotische architectuur
| |||
| Erkenning | ||||
| Monumentstatus | Rijksmonument | |||
| Monumentnummer | 3848 | |||
| (en) Atlas Obscura-pagina | ||||
| ||||
De Waag is een 15e-eeuws gebouw op de Nieuwmarkt in het centrum van Amsterdam. Het was oorspronkelijk een stadspoort. De huidige naam verwijst naar de latere functie als waag.
Het gebouw heeft een reeks andere functies gehad, waaronder gildehuis, museum, brandweerkazerne en anatomisch theater. Rembrandts schilderij De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp toont de ontleding van een lijk in de Waag.
Eerste periode: Sint Antoniespoort
Oorspronkelijk was het gebouw een stadspoort, de Sint Antoniespoort geheten. De poort lag in het verlengde van de Zeedijk. Buiten de stadsmuren liep de dijk verder als Sint Antoniesdijk. Na aanleg van de Lastage in de 16e eeuw kwam hier de Sint Antoniesbreestraat te liggen en werd een tweede Sint Antoniespoort gebouwd bij de Hortus Botanicus.
De stadspoort was onderdeel van de middeleeuwse stadsommuring langs het huidige Singel, de Kloveniersburgwal en de Geldersekade. Deze ommuring werd aangelegd in de jaren 1481-1494, en bestond uit verdedigingstorens en stadspoorten, onderling verbonden door een stadsmuur. De stadsmuur was uit baksteen opgetrokken, op een natuurstenen voet na. Van de muur is vrijwel niets over, maar in de kademuur van de Geldersekade bevinden zich nog steeds stukken zandsteen van de stadsmuur. De Schreierstoren is de enige overgebleven verdedigingstoren. Van de stadspoorten zijn alleen de Sint Antoniespoort (de huidige Waag) en een deel van de Regulierspoort over (het onderste deel van de Munttoren).
Oorspronkelijk bestond het gebouw uit een poortgebouw met twee torens aan de stadszijde en een voorpoort met eveneens twee torens aan de grachtzijde. Tussen de voor- en hoofdpoort was een niet bebouwd pleintje, een overwelfde sluis. Het gebouw is opgetrokken uit baksteen met enkele ornamenten van kalksteen uit Gobertange.
 |
 |
 |
 |
In de toren op de hoek tussen de Zeedijk en de Geldersekade zit de oudste gevelsteen van Amsterdam met het opschrift MCCCCLXXXVIII de XXVIII dach in April wart d'eerste steen van dese poert gheleit ("Op 28 april 1488 werd de eerste steen van deze poort gelegd").
Het bouwjaar 1488, zoals vermeld op deze gevelsteen en in alle officiële bronnen, is echter mogelijk onjuist. Er zijn aanwijzingen dat de poort van veel oudere datum is. Zo bestaat er een document van vóór 1488 dat naar de Sint Antoniespoort verwijst. Daarnaast zijn er resten van kantelen zichtbaar in de torens van de poorten van het gilde van Sint-Eloys en het schuttersgilde. Ook is de voorpoort waarschijnlijk later aan de hoofdpoort toegevoegd. Volgens historicus Jacqueline de Graauw kan het bouwwerk op zijn vroegst dateren uit 1425.[1]
Toen eind 16e eeuw de stad werd uitgebreid, verloor de Sint Antoniespoort zijn betekenis als stadspoort. Kort daarop, in de periode 1603-1613 werd de stadsmuur gesloopt. In 1614 ontstond de huidige Nieuwmarkt door het overkluizen van de stadsgracht aan weerszijden van de Sint Antoniespoort. Ook werd het plein opgehoogd, waarbij het muurwerk van de poort gedeeltelijk onder het maaiveld verdween. Het gebouw doet zich daardoor minder hoog voor dan het in werkelijkheid is.
Tweede periode: Waag
De stadspoort kreeg in de 17e eeuw een nieuwe functie, een vroeg voorbeeld van herbestemming: de Sint Antoniespoort werd in 1617-1618 tot waag verbouwd door het binnenplein, de ruimte tussen de voor- en hoofdpoort, te overdekken. Deze nieuwe waag moest de Waag op de Dam, die inmiddels te klein was geworden, ontlasten. In de bovenverdiepingen werden enige gilden gehuisvest, namelijk die der smeden, schilders, metselaars en chirurgijns. Iedere gilde had zijn eigen ingang: de poortjes rondom het gebouw. Boven de poortjes zijn de emblemen van de gilden nog te zien. Boven het poortje van de metselaars is beeldhouwwerk van Hendrick de Keyser aangebracht. Boven de toegangspoort van de chirurgijns staan de woorden "Theatrum Anatomicum".
In 1690-1691 kreeg de Waag zijn huidige vorm door de bouw van een grote koepelvormige ruimte, bekroond door een middentoren. Uit deze periode dateert het waardevolle interieur.
Latere functies
De Waag heeft verschillende bestemmingen gehad. In de 19e eeuw deed het gebouw achtereenvolgens dienst als stadsschermzaal, meubelmakerij, werkplaats voor stadsolieverlichting, brandweerkazerne en gemeentearchief.[2] Gedurende de 20e eeuw had de Waag een veelal museale functie, zowel het Amsterdams Historisch Museum (tegenwoordig Amsterdam Museum genaamd) als het Joods Historisch Museum zijn er ontstaan. In de jaren 1989-1994 stond het gebouw leeg. Het leegstaande gebouw werd door de gemeente toevertrouwd aan een Stichting Centrum De Waag die de Franse architect Philippe Starck een controversiële glazen uitbouw liet ontwerpen waarvoor een gedeelte van de eeuwenoude buitenmuur zou moeten worden gesloopt.
De stichting ging echter failliet, waarna het gebouw opnieuw leeg stond. Op 20 september 1991 zetten buurtbewoners en monumentenliefhebbers de deur open voor pers en publiek. Algemene verontwaardiging, die doorklonk tot in de gemeenteraad van Amsterdam, leidde tot een benoeming van een niet-ambtelijke commissie van deskundigen. Deze stelde voor het gebouw eerst deskundig te laten restaureren onder leiding van een architect met verstand van middeleeuwse constructies en funderingen. Dat werd Walter Kramer.
Er vond constructief herstel plaats. Onder andere werd de volgestorte kelder die teveel gewicht uitoefende op de slietenfundering ontgraven. Het gebouw won aan allure door de reconstructie van de houten luifel aan de oostzijde, en door een ringbestrating die het gebouw zijn ruimtelijke middelpuntfunctie op het plein teruggaf. In het interieur was de zorgvuldige restauratie van de beschildering van het houten koepelgewelf de belangrijkste verbetering. Terwijl de werkzaamheden bezig waren, werd gezocht naar een geschikte huurder. Uiteindelijk werd dat een café-restaurant op de begane grond en Waag Society, Maatschappij voor Oude en Nieuwe Media op de bovenverdiepingen.
Eén van de torens is licht aan het verzakken, vanwege het gebruikte cement en de slappe bodem van Amsterdam. Hiernaar wordt onderzoek gedaan. Diverse media meldden in juli 2009 dat de toren op instorten zou staan, maar dit is niet het geval.[3] Wel moet de fundering van het gebouw worden verbeterd of vernieuwd.[4]
Enkele feiten
- De muren van de poorten waren bijna twee meter dik.
- De bouw van de Waag kostte 5305 guldens en vier stuivers.
- In vredestijd werden de torens als gevangenis gebruikt.
- De muur is nooit bestormd.
- In de eerste helft van de 19e eeuw werden vóór het gebouw dood- en lijfstraffen voltrokken. Er was zelfs een guillotine.
- Tot in de 19e eeuw heeft Amsterdam ook elders waaggebouwen gehad, zoals op de Dam, tegenover het Paleis (afgebroken in 1808), op de Botermarkt, thans Rembrandtplein (afgebroken in 1874) en op de Westermarkt bij de Prinsengracht (afgebroken in 1857).
Literatuur
- De Waag op de Nieuwmarkt. Ernest Kurpershoek. Stadsuitgeverij 1994
<span title="Voor deze uitspraak is een bronvermelding gewenst. Motivering:
- ↑ "Het veelbewogen leven van een stokoud gebouw", Het Parool, 22 januari 2011
- ↑ Restaurant - Café In De Waag
- ↑ Waagtoren op instorten?, Waag Society, 10 juli 2009
- ↑ De Waag moet snel op nieuwe fundering, www.parool.nl, 10 december 2010
De tekst op deze pagina of een eerdere versie daarvan is deels overgenomen van de website van het Bureau Monumentenzorg Amsterdam, http://www.bmz.amsterdam.nl">[bron?]
