Gebruiker:Josq/Wikipedia:Geen wetenschap

Betoog ingetrokken. Ik moet erkennen dat het me niet gelukt is mijn gedachtegang met voldoende overtuigingskracht te formuleren. De collega's die onderbouwde feedback hebben gegeven wil ik nogmaals bedanken. Graag had ik meer tijd gemaakt om samen tot enige overeenstemming te komen, maar andere dingen vragen nu voorrang bij mij. Josq 2 sep 2010 15:55 (CEST)

Wikipedia is geen wetenschap. Dat geldt voor de lezers: Wikipedia kan niet gelezen worden als een verzameling wetenschappelijke teksten. Dat geldt ook voor de schrijvers: schrijven aan Wikipedia vergt een houding die fundamenteel verschilt van de houding van een wetenschapper. Onderstaand betoog geeft hier een onderbouwing voor door de belangrijkste uitgangspunten van Wikipedia te vergelijken met fundamentele aspecten van de wetenschap.

Wat bedoelen we met wetenschap?

Wetenschap is een zeer breed begrip, dat in vele verschillende betekenissen kan worden gebruikt. Het artikel wetenschap geeft daar een overzicht van.

Als we over "de wetenschap" spreken, dan doelen we doorgaans op een specifieke betekenis. We kunnen denken aan het gesystematiseerde geheel van menselijke kennis, op zo objectief mogelijke wijze beschreven, zonder vooroordelen. Als we "wetenschap" op deze manier opvatten, is enige tegenstelling met Wikipedia nauwelijks denkbaar.

Maar als we denken aan wetenschappelijke opleidingen, wetenschappelijke publicaties, wetenschappelijk bewijs etc. dan gaat het meestal om zaken die betrekking hebben op iets meer dan alleen het systematisch beschrijven van kennis. Het gaat in een dergelijke context ook over het controleren van bestaande en het verwerven van nieuwe kennis door middel van het toetsen van hypothesen.

De wetenschappelijke methode schrijft een dergelijk toetsingsproces voor. In de wetenschappelijke methode komen een aantal vaste elementen voor:

1. Karakterisatie van een probleemstelling: observaties worden omschreven, een onderzoeksvraag die daaruit volgt wordt gedefinieerd
2. Opstellen van hypothesen: een of meer verklaringen worden beredeneerd die een mogelijke oplossing kunnen geven voor de probleemstelling
3. Formuleren van voorspellingen: door logisch redeneren (deductie) worden fenomenen omschreven die men verwacht waar te nemen indien een hypothese klopt of juist niet klopt
4. Uitvoeren van experimenten: aan de hand van systematische metingen wordt gecontroleerd tot in hoeverre de op de hypothesen gebaseerde voorspellingen waargenomen kunnen worden.

De observaties die bij de experimenten gedaan worden kunnen aanleiding geven tot nieuwe onderzoeksvragen. De wetenschappelijke methode is zodoende een iteratief proces.

Juist daar waar het gaat om het toetsen van kennis lopen de wegen van de wetenschapper en de Wikipediaan uiteen. Dat is althans de mening die in dit betoog verwoord zal worden.

Door te spreken over de wetenschappelijke methode beperken we ons voornamelijk tot de empirische wetenschappen. Dat zijn dus de wetenschapsgebieden die gebaseerd zijn op experiment en ervaring. De exacte wetenschappen vallen hier grotendeels onder. Veel geesteswetenschappen zijn grotendeels van beschrijvende aard, maar bevatten ook toetsingsprocessen die vergelijkbaar zijn met de wetenschappelijke methode zoals hierboven omschreven. De formele wetenschappen vallen hier buiten, hoewel ze vaak functioneren als hulpwetenschap.

Nog een voorbehoud moet worden gemaakt: veel concepten die te maken hebben met het begrip "wetenschap" zijn nog steeds onderwerp van onderzoek en discussie binnen de wetenschapsfilosofie. Zo zijn er in de loop van de jaren grote verschuivingen geweest in inzichten hoe en of kennis op wetenschappelijke wijze getoetst kan worden. Hier worden sommige van deze inzichten genoemd, het is echter niet redelijkerwijs mogelijk om binnen het bestek van dit betoog aan alle relevante inzichten recht te doen.

Punten van overeenkomst

Dat Wikipedia geen wetenschap is hoeft niet voor iedereen vanzelfsprekend te zijn. Er zijn namelijk belangrijke punten van overeenkomst tussen Wikipedia en wetenschap.

Ten eerste zijn er gemeenschappelijke idealen. Beide streven naar objectiviteit, beide willen informatie zo correct mogelijk weergeven, beide willen vooringenomenheid uitsluiten.

Ten tweede is het schrijven aan een encyclopedie een bezigheid die vooral mensen met wetenschappelijke interesses aantrekt. Veel Wikipedianen hebben dan ook in meerdere of mindere mate een academische achtergrond. Schrijven aan Wikipedia vergt diverse vaardigheden die onderdeel zijn van een wetenschappelijke vorming. Wie bijdragen van goede kwaliteit wil leveren, moet in staat zijn tot begrijpend lezen, een kritische houding hebben, weten hoe je bronnen kunt vinden, informatie kunnen ordenen, kunnen omgaan met feedback, etc.

Uitgangspunten als verschilpunten

Desalniettemin is Wikipedia juist op het gebied van haar belangrijkste uitgangspunten fundamenteel verschillend van de wetenschap. Deze uitgangspunten worden wel eens benoemd als een triade van verifieerbaarheid, geen origineel onderzoek en een neutraal standpunt. Vanuit elk van deze punten is er een spanningsveld ten opzichte van de wetenschap.

Verifieerbaarheid

In de eerste plaats verifieerbaarheid, ofwel het streven dat alle informatie op Wikipedia onderbouwd moet kunnen worden met onafhankelijke, betrouwbare, relevante bronnen. Dit contrasteert met het wetenschappelijke principe van falsifieerbaarheid, ofwel het streven om hypothesen en theorieen zodanig op te stellen, dat ze in principe ontkracht kunnen worden door experimenten of andere middelen ter toetsing. Een hypothese of theorie is succesvol zolang alle pogingen tot ontkrachting onsuccesvol zijn.

Deze tegenstelling tussen wetenschap en Wikipedia wordt veroorzaakt doordat Wikipedia bestaande kennis probeert te verzamelen, terwijl de wetenschap nieuwe kennis probeert te verwerven. Om bestaande kennis te verwerven moet je bestaande bronnen aanboren. Om nieuwe kennis te verwerven, moet je nieuwe hypothesen opstellen. Bevestiging voor een hypothese is altijd wel te vinden, hypothesen die pogingen tot falsificatie kunnen doorstaan zijn veel zeldzamer.

Wikipedia heeft dus niet de taak om te beoordelen of iets waar of waarschijnlijk is. Wat daarentegen op Wikipedia beoordeeld moet worden is of iets in relevante bronnen terug te vinden is.

Geen origineel onderzoek

In de tweede plaats geen origineel onderzoek, ofwel het streven dat Wikipedia geen inzichten beschrijft die niet eerder gepubliceerd zijn. Dit staat lijnrecht tegenover de vereisten die de wetenschappelijke wereld stelt. Om een onderzoek te starten, te financieren en te publiceren is het essentieel dat het onderzoek belangrijke nieuwe aspecten bevat. Wikipedia mag echter niet gebruikt worden als het eerste publicatiekanaal voor nieuwe onderzoeksresultaten. Dit hangt nauw samen met het uitgangspunt van verifieerbaarheid. Ook daarbij gaat het om de vraag of iets eerder gepubliceerd is.

Een neutraal standpunt

In de derde plaats het neutrale standpunt, ofwel het streven om de verschillende standpunten over een onderwerp aandacht te geven overeenkomstig hun relevantie, zonder partij te kiezen. Een wetenschappelijk standpunt is echter niet noodzakelijkerwijs een neutraal standpunt. Deze bewering is misschien controversieel, maar valt te onderbouwen. Geen van onderstaande punten is bedoeld om alles wat wetenschappelijk is te diskwalificeren, het zijn veeleer aandachtspunten bij het toevoegen van wetenschappelijke kennis.

• Ten eerste is het inherent aan in principe alle niet uitontwikkelde onderzoeksgebieden dat er concurrerende theorieën zijn. Binnen de wetenschappelijke wereld zal er daarom altijd partijvorming zijn. Het is het goed recht van wetenschappers om op basis van argumenten partij te kiezen. Wie echter over het betreffende onderwerp op Wikipedia schrijft, zal zich dit recht moeten ontzeggen.
• Ten tweede is het in het wetenschappelijke denken algemeen aanvaard dat wetenschappelijke methodologieën een naturalistisch uitgangspunt moeten hebben. Bovennatuurlijke verklaringen worden op voorhand uitgesloten ten behoeve van een consistente methodologie. Anders bestaat het gevaar dat ieder "gat" in een natuurlijke verklaring opgevuld wordt met een bovennatuurlijke verklaring.
  Een zeer groot deel (zo niet het grootste deel) van de wereldbevolking is er echter van overtuigd dat er voor vele zaken bovennatuurlijke verklaringen zijn. Daarmee is niets gezegd over de juistheid van hun mening, maar wel iets over de encyclopedische relevantie ervan. Een mening die door miljoenen mensen wordt gedeeld verdient een goede encyclopedische beschrijving, zelfs al zou het geen zinnige mening zijn.
  Verschil van inzicht over het wel of niet aanvaarden van bovennatuurlijke verklaringen resulteert vaak in een debat tussen "geloof en wetenschap". Evenals in ieder ander debat mag Wikipedia hier geen partij in kiezen. Zij dient slechts de verschillende standpunten weer te geven overeenkomstig hun relevantie. Wikipedia heeft dus in tegenstelling tot de wetenschap geen naturalistisch uitgangspunt.
• Ten derde beperken wetenschappelijke waarnemingen zich tot datgene wat op enigerlei wijze meetbaar is. Dat impliceert ook dat er systematisering plaats vindt. Ook de doorgaans reductionistische benadering van de wetenschap kan hier genoemd worden. Allerlei subjectieve waaronder vooral emotionele aspecten kunnen hierdoor onderbelicht blijven. Veel culturen zijn gebaseerd op een holistische benadering van de werkelijkheid. Wanneer een antropoloog een culturele groep op objectieve manier probeert te beschrijven is de kans groot dat een lid van deze groep zich totaal niet in de beschrijving herkent. Deze "bias" van het meetbare is niet neutraal. Op Wikipedia mag er ook aandacht zijn voor subjectieve, niet-meetbare aspecten, mits er verwezen kan worden naar relevante publicaties. Deze niet-meetbare aspecten zullen doorgaans als mening beschreven moeten worden en niet als feit.
• Ten vierde bevindt de wetenschappelijke wereld zich in een continu spanningsveld tussen enerzijds een ideaal van objectiviteit en anderzijds allerlei persoonlijke, politieke en commerciele belangen. Een wetenschapper is voor zijn inkomsten afhankelijk van de universiteit, de overheid en/of het bedrijfsleven. Elk van deze instanties wil "profits" zien. Er is mede daardoor een "publicatiebias": positieve resultaten die nieuwe hypothesen bevestigen worden makkelijker gepubliceerd dan negatieve resultaten die nieuwe hypothesen ontkrachten. "Publish or perish" is een bekend principe in de soms harde wetenschappelijke wereld, waardoor er een druk kan zijn om inferieure resultaten te publiceren en de zaken mooier voor te stellen dan ze zijn. "Peer review" is voorafgaande toetsing van wetenschappelijke publicaties door collega's, dit staat echter onder druk doordat de peer concurrerende belangen kan hebben, of doordat deze vanwege de diepgaande specialisatie van het onderwerp niet voldoende tijd en kennis heeft om een goede beoordeling te maken. Al deze zaken samen zorgen ervoor dat we er niet blindelings op kunnen vertrouwen dat een wetenschapper er in geslaagd is zijn objectiviteit te bewaren.
• Tenslotte, zelfs al zou algemeen aanvaard zijn dat "de wetenschap" neutraal is, dan nog blijft de vraag wat wel en wat niet als wetenschap aangeduid kan worden. We stuiten hier op het wetenschapsfilosofische probleem van het vinden van goede demarcatiecriteria. De meningen hierover verschillen soms scherp. Sommige wetenschapsfilosofen neigen er zelfs toe om te beweren dat er niet zoiets als "de wetenschap" bestaat; er bestaan slechts verschillende methoden die in verschillende mate tot betrouwbare kennis leiden. Zelfs de uitspraak dat iets al of niet wetenschappelijk is, kan dus als een niet-neutraal standpunt worden opgevat.

Publicatie en relevantie

Wat bovenstaande drie criteria gemeen hebben, is dat ze vragen of informatie gepubliceerd is in relevante bronnen. De term "relevantie" kan verschillend geïnterpreteerd worden en mag (voor het doel van dit betoog) vervangen worden door termen als "gezaghebbendheid", "reputatie" of "bekendheid". Bij verifieerbaarheid en geen origineel onderzoek gaat het vooral om de vraag of iets eerder al gepubliceerd is. Voor een neutraal standpunt is het van belang de relevantie van de verschillende standpunten te vergelijken.

Wetenschap lijkt hier een voordeel te hebben boven veel kennis die via andere methoden verkregen is. Er is immers een uitgebreid systeem van wetenschappelijke publicaties aan de hand waarvan informatie geverifieerd kan worden. Binnen dit systeem zijn er allerlei mogelijkheden om een rangorde te maken tussen publicaties. Zo kan gekeken worden naar het aantal keren dat een publicatie geciteerd is, naar de impact factor van wetenschappelijke tijdschriften, naar het feit of een publicatie een research paper, een review of een hoofdstuk in een handboek is, enzovoorts.

Echter, hoe indrukwekkend de systematiek van de wetenschap ook mag zijn, wanneer we de begrippen "relevantie", "gezaghebbendheid", "reputatie" of "bekendheid" vanuit een wereldwijd perspectief bezien, dan lijkt het onvermijdelijk het belang van de wetenschap te relativeren. Hoeveel mensen - zelfs in de westerse wereld - achten wetenschappelijke theorieën werkelijk van belang? Hoeveel miljarden mensen zijn er voor wie wetenschap in de praktijk een totaal vreemd begrip is?

Een conclusie...

Samengevat:

• Verifieerbaarheid betekent dat er meer dan alleen wetenschap mag worden beschreven.
• Geen origineel onderzoek betekent dat niet alle wetenschap mag worden beschreven.
• Een neutraal standpunt betekent dat er in sommige gevallen niet-wetenschappelijke standpunten moeten worden beschreven.

Publicaties dienen hier als criterium, afhankelijk van de mate waarin ze relevant zijn.

Hieruit volgt onvermijdelijk een conclusie:

Wetenschappelijkheid kan niet zonder meer dienen als uitgangspunt of criterium voor bijdragen aan Wikipedia

...en een vuistregel

Betekent dit nu dat morosofie, complottheorieën, filosofische speculaties en religieuze beschouwingen vrij baan kunnen krijgen op Wikipedia en wetenschappelijke informatie kunnen verdringen? Dat zou een misvatting zijn. Wetenschappelijke methoden hebben veel voor op andere methoden die al dan niet tot bepaalde kennis leiden. Hierboven zijn onder meer de systematiek van de wetenschappelijke literatuur, het streven naar correcte informatie en het ideaal van objectiviteit genoemd. Daar kan nog aan toegevoegd worden de plaats die wetenschap in het onderwijs heeft verkregen en de hoge status die veel mensen aan wetenschap toekennen.

Op basis hiervan kunnen we komen tot een vuistregel:

Een wetenschappelijk standpunt heeft doorgaans meer encyclopedische relevantie dan een niet-wetenschappelijke standpunt

Dit is - zoals gezegd - een vuistregel en niet meer dan dat. Ook wanneer een wetenschappelijk standpunt wordt beschreven zal dat getoetst moeten worden aan de uitgangspunten van verifieerbaarheid, geen origineel onderzoek en een neutraal standpunt. Maar wanneer een niet-wetenschappelijk standpunt wordt beschreven, mag men wel extra alert zijn of deze toetsing plaatsvindt.

Bronnen, noten en/of referenties