Het Laatste Avondmaal (Dirk Bouts)

Het Laatste Avondmaal
Het altaarstuk geopend
Kunstenaar	Dirk Bouts
Jaar	1464-1468
Techniek	olieverf op paneel
Afmetingen	150 × 180 cm
Verblijfplaats	Leuven, Sint-Pieterskerk
Inventarisnummer	S/58/B
RKD-gegevens
Portaal    Kunst & Cultuur

Detail van het centrale paneel

Het Laatste Avondmaal, ook Polyptiek van het Heilig Sacrament, is een veelluik van de Vlaamse kunstschilder Dirk Bouts en hangt heden in de Sint-Pieterskerk te Leuven. Het Laatste Avondmaal is het thema van het centrale paneel van het altaarstuk. Het was in opdracht van het Leuvense Broederschap van het Heilig Sacrament dat Dirk Bouts in 1464 aan het veelluik begon.

Geschiedenis

Het schilderij werd besteld door het Leuvense Broederschap van het Heilig Sacrament bij Dirk Bouts op 15 maart 1465.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden de twee zijpanelen door de Duitse bezetters geroofd en meegenomen naar Duitsland. Het middenpaneel - de eigenlijk afbeelding van Het Laatste Avondmaal - zou wel in Leuven zijn gebleven. De twee panelen werden na de oorlog teruggevonden in musea in Berlijn en München. In uitvoering van het Verdrag van Versailles werden de werken in 1919 teruggevorderd als vergoeding van de oorlogsschade die werd veroorzaakt door Duitsland.

Sinds 2020 heeft de Sint-Pieterskerk een nieuwe museale opstelling en is het schilderij naar zijn oorspronkelijke plaats teruggekeerd (met mixed reality/hololens) .

Beschrijving

Dirk Bouts kwam oorspronkelijk uit Haarlem, maar verhuisde later naar Leuven. Zijn Laatste Avondmaal was het eerste Vlaamse paneel van zijn soort. Bouts introduceerde hier de idee van een groepsportret rond een tafel. Het werk was bestemd voor de sacramentskapel van de Sint-Pieterskerk en door de spitsboogvensters is een doorkijk op de Grote Markt te zien vanuit dit perspectief.

In het contract, waarvan een facsimile bewaard gebleven is, staat uitvoerig wat op het paneel zal afgebeeld worden beschreven. Bij het maken van de triptiek is Bouts bijgestaan door twee theologen van de Leuvense universiteit.

Centraal op het middelste paneel is Jezus' hand terwijl hij het brood zegent, dit is het belangrijkste moment van het gebeuren. De zegenende hand, de hostie, het gelaat van Jezus, de lege schaal, het kruismotief in de deur en de luchter bevinden zich allemaal op een verticale symmetrieas.

Jezus bevindt zich met zijn twaalf leerlingen in een vijftiende-eeuws interieur. De zwartharige Judas herken je links vooraan. Hij verbreekt het serene karakter van het werk. Zijn grimmige gelaat vertoont brutale trekken en hij legt uitdagend zijn linkerhand in zijn lende. De vier andere personen die afgebeeld staan, zijn mogelijk leden van de broederschap. Een ander detail is een tinnen schotel met een bruine saus die centraal staat, dit verwijst naar het lam dat men net gegeten heeft.

De voorstelling bevat talrijke typologische verbanden. De kruisdood van Jezus is al symbolisch in het middelste paneel aanwezig. De rode marmeren zuil verwijst naar de geselkolom en het lijden, de vouw in het tafellaken verwijst naar de lijkwade. Het beeld van Mozes boven de deur verwijst naar de Oude Wet terwijl het offer van Jezus een Nieuwe Wet zal instellen.

De zijpanelen vertellen vier verhalen die met 'brood' en 'offer' te maken hebben uit het Oude Testament:

• het aanbieden van brood en wijn aan Abraham door Melchisedek, ‘koning van Salem en priester van God’ (Genesis 14:18-20);
• het eten van het paaslam bij de uittocht uit Egypte (Exodus 12:1-28);
• het verzamelen van manna tijdens de tocht door de woestijn (Exodus 16:2-36);
• en het opwekken van Elia met brood en water door een engel (Koningen 1, 19:1-8).

Referenties

Overige bronnen

• Het Laatste Avondmaal. De Vlaamse Primitieven. Geraadpleegd op 20 september 2018.