Juridisch geslacht
Het juridische geslacht wordt opgetekend in de geboorteakte en staat in de meeste landen vast voor het leven. De sekseregistratie werd zoals de hele bevolkingsadministratie ingevoerd door Napoleon om de legerdienst te organiseren en om huwelijks- en erfeniswetten vast te leggen.
Nu in sommige landen de dienstplicht afgeschaft is en huwelijk en adoptie opengesteld worden voor gelijkgeslachtelijke koppels, heeft sekse steeds minder juridische gevolgen. Om discriminatie op basis van geslacht volledig uit het wetboek te bannen en om de hindernissen voor transgenders te verminderen, pleiten veel organisaties bijgevolg voor de afschaffing van sekseregistratie in bijvoorbeeld de gemeentelijke basisadministratie en op identiteitsbewijzen.[1][2][3][4][5][6][7][8][9][10]
Deels is het afschaffen van de sekseregistratie in Nederland inmiddels doorgevoerd.[11]
Sinds 15 juni 2017 kan een inwoner van de Amerikaanse staat Oregon op aanvraagformulieren voor officiële documenten als rijbewijs en identiteitsbewijs behalve "man" of "vrouw" ook "x" invullen als geslacht. Men geeft daarmee aan, niet als man of vrouw te willen worden beschouwd.[12][13]
Nederland
Van een pasgeborene wordt het geslacht geregistreerd (geboorteakte, Basisregistratie Personen), tenzij dit twijfelachtig is, in welk geval wordt geregistreerd dat het geslacht niet kan worden vastgesteld (vermelding "X" of "onbekend", genderneutraal). Binnen drie maanden na de geboorte wordt het geslacht, indien dit inmiddels medisch is vastgesteld, alsnog geregistreerd aan de hand van een medische verklaring. Is binnen deze termijn geen medische verklaring overgelegd, of blijkt uit de deze verklaring dat het geslacht niet kan worden vastgesteld, dan blijft de X gehandhaafd. Dit komt overigens zelden voor.
Iedere Nederlander van zestien jaar of ouder die de overtuiging heeft tot het andere geslacht te behoren dan is vermeld in de geboorteakte kan daarvan aangifte doen bij de ambtenaar van de burgerlijke stand onder wie de akte berust. Hierbij wordt een verklaring van een deskundige overgelegd waarin staat dat de betrokkene heeft verklaard ervan overtuigd te zijn niet het geslacht te hebben dat in zijn of haar akte van geboorte is vermeld en er tegenover de deskundige blijk van heeft gegeven de voorlichting omtrent de reikwijdte en de betekenis van deze staat te hebben begrepen en de wijziging van de vermelding van het geslacht in de akte van geboorte weloverwogen te blijven wensen. De deskundige geeft de verklaring niet af indien hij of zij serieuze redenen heeft om aan de gegrondheid van bedoelde overtuiging te twijfelen. Aan de akte van geboorte wordt dan een vermelding toegevoegd van wijziging van het geslacht. Op basis van die wijziging wordt ook de Basisregistratie Personen bijgewerkt en kan de betrokkene een identiteitskaart, paspoort en rijbewijs aanvragen met de nieuwe geslachtsaanduiding en voornamen.
Er is een internetconsultatie geweest over het afschaffen van de eis van een deskundigenverklaring.[14] Het wordt dan voldoende dat de betrokkene verklaart de overtuiging te hebben tot het andere geslacht te behoren dan is vermeld in de akte van geboorte. Er is dan nog wel een bedenktijd van vier weken; als de betrokkene daarna de overtuiging nog eens bevestigt wordt het juridische geslacht aangepast. Geslachtskenmerken en genderexpressie zijn niet van belang. Eventueel terugveranderen gaat op dezelfde wijze. Voor een derde verandering is instemming van de rechter nodig. In reacties komen bezwaren naar voren tegen het voorstel in bepaalde gevallen van indeling naar geslacht, bijvoorbeeld bij gevangenissen. De facto zou het een gedetineerde vrije keuze geven tussen een mannen- en een vrouwengevangenis of -afdeling.[15]
In 2018 was rechtbank Limburg van oordeel dat de beleving noch man noch vrouw te zijn als zodanig in de akten van de burgerlijke stand opgetekend zou moeten kunnen worden, maar overwoog dat dit nog niet mogelijk was, en dat het aan de wetgever is om hierin keuzes en wetgeving te maken. Wel verzocht de rechtbank de ambtenaar van de burgerlijke stand te Roermond om de geboorteakte van de belanghebbende waarin deze als vrouw vermeld stond door te halen en in een nieuw op te maken geboorteakte bij geslacht op te nemen “het geslacht is niet kunnen worden vastgesteld”, net als in de situatie dat het geslacht drie maanden na de geboorte nog niet kon worden vastgesteld en daarna nooit alsnog in de geboorteakte is vastgelegd.[16]
Geschiedenis
Vóór 1 juli 2014 was administratieve geslachtswijziging alleen mogelijk via de rechtbank. Bovendien golden de aanvullende eisen dat de betrokkene lichamelijk aan het verlangde geslacht was aangepast voor zover dit uit medisch of psychologisch oogpunt mogelijk en verantwoord was, en, als mannelijk in de akte van geboorte vermeld staande, nooit meer in staat zou zijn kinderen te verwekken, dan wel als vrouwelijk in de akte van geboorte vermeld staande, nooit meer in staat zou zijn kinderen te baren.[17][18][19]
België
In België is het sinds de inwerkingtreding op 1 januari 2018 van de 'transgenderwet' van 2017 mogelijk het geslacht te veranderen zonder enige medische voorwaarden.[20][21] Voortaan volstaat het dat iemand de overtuiging heeft dat het geslacht vermeld in zijn akte van geboorte niet overeenstemt met zijn innerlijk beleefde genderidentiteit. De betrokkene moet twee keer verschijnen bij de burgerlijke stand, met een tussenperiode van minstens drie maanden. Hoewel de geslachtsverandering "in principe onherroepelijk" is, kan de familierechtbank nieuwe aanpassingen toestaan mits bewijs van uitzonderlijke omstandigheden.[22] Wijziging van juridisch geslacht is mogelijk sinds 2007,[23] maar in eerste instantie moest hiervoor een verklaring afgegeven van een psychiater en een chirurg waarin werd vermeld dat de betrokkene een geslachtsaanpassing had ondergaan en niet meer in staat was om overeenkomstig het vroegere geslacht kinderen te verwekken.[24] Het aantal aanvragen voor voornaamswijzigingen bij transgenders sinds 2012 is in de tabel hieronder weergegeven. Sinds de versoepelde wet van kracht werd op 1 januari 2018, noteerde de FOD Justitie tevens een sterke stijging van het aantal aanvragen.[25]
| Jaar | Totaal aantal | Aantal in Nederlands | Aantal in Frans |
|---|---|---|---|
| 2012 | 115 | 58 | 57 |
| 2013 | 85 | 59 | 26 |
| 2014 | 95 | 77 | 18 |
| 2015 | 116 | 86 | 30 |
| 2016 | 183 | 139 | 44 |
| 2017 | 208 | 162 | 46 |
Elders in de wereld
In de meeste landen waar een wettelijke geslachtsaanpassing mogelijk is, gaat men uit van de biologische, lichamelijke interpretatie van geslacht (man=XY-chromosomen, vrouw=XX-chromosomen). Als voorwaarden voor een wettelijke geslachtsverandering kan soms de onmogelijkheid tot voortplanting, of een ongehuwde burgerlijke staat als criterium worden gesteld. In sommige landen, ook die behorende bij de EU, vooral de landen met een Angelsaksisch rechtssysteem, is het nog niet mogelijk om juridisch van geslacht te veranderen. Bij emigratie naar zo'n land, wordt echter wel de oorspronkelijke geslachtsvermelding van de geboorteakte doorgegeven. Ook rechtsplegingen uit het vroegere leven vervallen niet: een 'vader' blijft dat, ook al is deze inmiddels juridisch gezien vrouw.
Soms telt men zelfs na een volledige lichamelijke en wettelijke geslachtsaanpassing niet altijd als iemand van het gewenste geslacht; het Internationaal Olympisch Comité heeft in 2004 besloten dat transseksuelen pas 4 jaar na de geslachtsaanpassende operatie mee mogen doen aan sportcompetities met andere personen van hetzelfde geslacht.