Pieter Claesz.
Mauritshuis, Den Haag
Pieter Claesz, (Berchem bij Antwerpen, ca. 1596/1597 - begraven op 1 januari 1661 te Haarlem) is een Nederlandse kunstschilder die gespecialiseerd was in het schilderen van stillevens. Zijn identificatie met een Pieter Claesz uit Steinfurt of Burgsteinfurt uit Westfalen is onjuist gebleken, want deze laatste was al in 1639 overleden.
Claesz is vanaf 1617 bekend uit schriftelijke bronnen in Haarlem. Met Willem Claesz. Heda die ook in Haarlem werkte, was hij de meest belangrijke schilder van dit soort stillevens, die in drie typen kunnen worden onderscheiden:
- "ontbijtgens". Een stilleven met brood, messen, vis, de dingen die tijdens een maaltijd aan het eind van de ochtend werden gegeten.
- "banketgens". Een stilleven waarin een rijkgevulde pastei is opgenomen.
- "toebackjes". Een stilleven met tabak, pijp en soortgelijke artikelen.
Claesz schilderde vooral voor de vrije markt, maar maakte ook wel werk in opdracht. Hij werkte en verkocht zijn werken vooral in Haarlem.
Gebruikte Claesz in het begin van zijn carrière nog wel felle kleuren, later werd zijn werk steeds bedekter en intiemer van sfeer en gebruikte hij bijna monochromatische kleuren. Deze ontwikkeling vond gelijktijdig ook plaats bij de landschapsschilders, zoals ook bij de zoon van Claesz.
Een ontwikkeling in compositie is ook waar te nemen. Zette hij in het begin de voorwerpen vaak kruisvormig of in een strikte diagonaal neer, later maakte hij veel meer gebruik van overlapping tussen de voorwerpen, waardoor een grotere diepte verkregen werd. Ook schilderde hij in de loop van zijn leven vanuit een steeds lager standpunt, waardoor men minder van bovenaf op de tafel met stilleven kijkt, maar van opzij.
Het gebruik van licht en schaduw van Claesz is briljant. Hij schildert lichtreflecties tussen verschillende objecten op elkaar, en verder kan hij de lichtwerking van verschillende oppervlakken goed uitduiden, waardoor er verschil gemaakt wordt tussen een tinnen of een zilveren bord, een glazen roemer, een kan van aardewerk. Deze beheersing van de stofuitdrukking komt echter bij meer 17e eeuwse Nederlandse schilders voor. In enkele werken heeft Claesz zichzelf geschilderd, zittend achter zijn schildersezel, echter onopvallend, via de reflectie in een glas.
Claesz gebruikte vaak dezelfde voorwerpen in zijn stillevens; een mes met een geblokt parelmoeren handvat, een roemer, een pijpglas, tinnen borden en kannen met een zwanehals, en fijne porseleinen schalen, import uit China. Vaak werd een glas liggend afgebeeld, waarmee de compositie aan spanning wint. Claes signeerde met PC, of met PCH (met de H van Haarlem).
Vrijwel alle stillevens van Claesz verwijzen naar het sterven en de tijdelijkheid van het leven en het plezier. Dit wordt ook wel vanitas genoemd. Hij maakt veel gebruik van gedoofde of uitgaande kaarsen, muziekinstrumenten, horloges, oude boeken, schrijfwaren zoals een ganzeveer, schedels, etc. Verder schildert hij veel levensmiddelen, zoals brood, kaas, wijn, oesters, vis, gevogelte, ham, olijven en walnoten. Ook citroen werd veel afgebeeld, als gele toets in het monochrome palet. Citroen werd in die tijd vaak gebruikt om de zoete witte wijn op smaak te brengen. De stillevens van Claesz waren dus niet bedoeld om te pronken, zoals die van zijn voorgangers, maar om de bekijkers aan te sporen vooral een goed en godsdienstig leven te leiden. Claesz maakt echter ook pronkstillevens, waarin zilveren of gouden zwaar versierder bekers zijn opgenomen, veel fruit en bloemen.
Zelden gebruikt Claesz vruchten in zijn schilderijen. Als hij dat toch deed schakelde hij een collega schilder in, die dan de helft van het schilderij vulde met vruchten en wijnbladeren, een mand, etc. Beiden signeerden het schilderij.
Claesz stond samen met Heda aan het begin van een traditie van stillevenschilderijen. Claeszoons zoon, Nicolaes Berchem, werd echter beroemd als schilder van landschappen.
In 2004/2005 werd een reizende tentoonstelling met 45 werken van Claesz ingericht, die in het Frans Hals museum in Haarlem werd getoond, daarna in het Kunsthaus, Zürich en in de National Gallery of Art, Washington.