Orde van Sint-Antonius

De Orde van Sint-Antonius is een middeleeuwse ridderorde of lekenbroederschap die 1095 in de Dauphiné (Zuid-Frankrijk) werd gesticht.

Schilderij van Jan van Eyck

Wapen van een commandeur

Sint-Antonius Abt (rond 250-356?) was een kluizenaar in de Egyptische woestijn. Hij is de grondlegger van het kloosterleven en was ook de patroon van de lijders aan huisziekten. De in 1095 ingestelde kloosterorde van de antonieters legde zich toe op het verplegen van de slachtoffers en ook het verplegen van de pestlijders zag zij als haar opgave. Om de monniken in staat te stellen hun ziekenhuizen te onderhouden mochten zij varkens in de straten van de steden laten loslopen. Deze werden gebrandmerkt met het Tau of Sint-Antoniuskruis.

Sint-Antonius raakte daarom bekend als "Sint-Antonius-van-het-Varken" en wordt afgebeeld met een varken aan zijn voeten. Hij draagt ook vaak een bel in de hand: slachtoffers van besmettelijke ziekten zoals de lepra moesten namelijk voortdurend met een bel klingelen om hun medemensen te waarschuwen voor hun aanwezigheid.

Ook de burgers organiseerden zich om de hospitalen te ondersteunen. Zo werden "Illustere Broederschappen" en ridderorden ingesteld die Sint-Antonius als hun patroonheilige kozen. De Broederschap van Sint-Antonius in Viennois,het centrum van de verering van deze heilige, de "Illustere Broederschap van de Ridders van Sint-Antonius van De Hau" en de "Illustere Broederschappen van de Ridders van Sint-Antonius van Barbefosse" zijn voorbeelden van deze gezelschappen die men met recht ook ridderorden kan noemen. Dergelijke broederschappen ontstonden ook in Bailleul en Maastricht. In de gezelschappen verenigden zich adelijke en burgerlijke mannen en vrouwen van aanzien. Er werden ook ridderorden van Sint-Antonius opgericht die onder bescherming van een vorst stonden en vooral edellieden verenigden. Om het grondbezit van de orde te beheren en de financiële toestand van de orde zeker te stellen werden commanderijen ingesteld. Een van de Commandeurs, Philippus Vaecx alias Foxius, commandeur van de commanderie van Maastricht tussen 1628 en 1652 plaatste het Tau-kruis niet zoals gebruikelijk als een kwartier in zijn wapen maar plaatste het, zoals rechts is afgebeeld, op de schildzoom.

Om de bloei van deze nuttige broederschappen te bevorderen verleende paus Eugenius IV in 1441 privileges aan de broeders; zij mochten hun eigen biechtvader aantstellen. De broederschappen omvatten geestelijken en leken, burgers en edelen mannen en vrouwen. De illustere broederschappen droegen als herkenningsteken Sint-Antoniuskruisjes en medaillons met het tau-kruis, vaak met daaronder een bel, aan een keten. Ook werden er kruisen van stof op de kleding aangebracht. Een onbekend gebleven heer met tau-kruis en bel (in het spraakgebruik van die tijd "tau et tintinnabulum") is 'de man met de anjer' van Jan van Eyck, die in ongeveer 1423 geportreteerd werd. Er is ook een bronzen figuur, waarschijnlijk Albrecht van Beieren voorstellend, getooid met de insignia van de Illustere Broederschap van Barbefosse. Het insigne van de leden van de orde van Barbefosse bestond uit "ung coller et pendant à icellui coller une potence et au debout d'icelle une clocquette sonante" wat vertaald kan worden als "een keten en daaraan hangend een kleinood en daaronder een klinkend klokje". De "coller" bestond uit een gouden of zilveren koord met knopen, gelijk het koord, de cordelière, van monniken en nonnen.

Door de personele unie van de graafschappen Henegouwen en Holland geraakte de Orde van Sint-Antonius ook in het graafschap Holland in bloei. Meerdere graven en gravinnen, waaronder graaf Willem VI van Holland en Jacoba van Beieren, zijn met de Orde van Sint-Antonius afgebeeld.Voor de edelen in de Bourgondische Nederlanden nam de Orde van het Gulden Vlies de plaats van de Orde in, de protestantse provincies kenden geen katholieke "Illustere Broederschappen" meer.

De bloei van de orde heeft tot in de 17e eeuw geduurd. De pestepidemieën en de endemische lepra behoorden toen tot het verleden en de commanderijen overleefden de Franse revolutie niet.

Externe links

• De Orde van antonianen
• De commanderij van de antonianen in Maastricht