Jacques van Marken

Jacob Cornelis (Jacques) van Marken
Persoonlijke informatie
Geboren	30 juli 1845
Geboorteplaats	Dordrecht,  Nederland
Overleden	8 januari 1906
Overlijdensplaats	Hof van Delft
Positie	sociaal ondernemer
Bedrijf	N.V. Nederlandsche Gist- & Spiritusfabriek, 'Nederlandsche Oliefabrieken (NOF) Calvé-Delft'
Portaal    Economie

Jacob Cornelis (Jacques) van Marken (Dordrecht, 30 juli 1845 – Hof van Delft, 8 januari 1906) was een vooruitstrevend ondernemer. Hij was de eerste sociaal-ondernemer die tal van op de arbeiders (zoals werknemers in die tijd werden genoemd) gerichte verbeteringen doorvoerde (in totaal 107), zoals een ongevallenverzekering, winstdeling, bedrijfsopleidingen, scholing voor de kinderen van de arbeiders, de bouw van een fabrieksdorp, verzorgen van vertier en uitstapjes voor de arbeiders, het leiden van een model-onderneming enzovoort. Als eerste werkgever in Nederland stelde hij een ondernemingsraad ('Kern') in, en De Fabrieksbode, het eerste bedrijfsblad in Nederland. Hij was ook de grondlegger van het oorspronkelijke begrip social engineering, dat later naar de Verenigde Staten over waaide.

Biografie

Van Marken, telg uit het geslacht Van Marken, werd geboren in Dordrecht. Later ging hij studeren aan het gymnasium in Amsterdam en vervolgens in 1862 aan de Koninklijke Akademie voor Burgerlijke Ingenieurs in Delft. In 1867 studeerde hij af aan de toen Polytechnische School te Delft. Na zijn studie was Jacques voor korte tijd werkzaam bij de Photogenetische Gasfabriek in Amsterdam.

In 1869 trad hij in het huwelijk met Agneta Matthes. Het huwelijk bleef kinderloos.

Met steun van zijn vader en het Bankiershuis R. Mees & Zoonen richtte hij in 1869 de N.V. Nederlandsche Gist- & Spiritusfabriek op (het latere Gist-Brocades, inmiddels opgegaan in DSM). Het plan ontstond toen de directeur van de Haagsche Brood- en meelfabriek (1887-1936) Van Marken in 1887 tijdens een bezoek aan zijn fabriek de suggestie opperde om een gist- en spiritusfabriek te beginnen in Nederland. De kennis van de productiemethode van een zuivere, duurzame bakkersgist (Presshefe) daartoe kon in Oostenrijk verkregen worden.
De bouw van de fabriek begon in de tweede helft van 1869.

Als directeur van deze Delftse onderneming was hij zeer begaan met de arbeidersklasse en gedreven om de situatie voor hen binnen en buiten de fabriek te verbeteren. Hij was daarin een pionier in een tijd waar aan sociale aspecten weinig aandacht werd gegeven. In de negentiende hadden fabrieksarbeiders een armoedig bestaan. De werkdagen waren lang, het sterftecijfer van fabrieksarbeiders was hoog, en het loon was laag. Van Marken probeerde samen met zijn vrouw Agneta verbeteringen aan te brengen en bouwde de eerste fabrieksnederzetting in Nederland voor zijn werknemers, het Agnetapark. Samen waakten zij, vanuit hun eveneens in het Agnetapark gelegen villa 'Rust Roest', als een vader en moeder over het wel en wee van hun arbeiders. Ook zorgde hij in 1884 voor een ongevallenverzekering voor zijn personeel, kregen werknemers een vorm van winstuitkering en richtte hij in 1878 de eerste ondernemingsraad van Nederland op.

Hij kreeg op 13 november 1880 een vergunning voor de aanleg van een telefoonverbinding tussen zijn woonhuis en zijn bedrijf. Hij werd daarmee de eerste Nederlander met een telefoontoestel in huis.

In 1883 richtte Van Marken letterlijk naast de Gist- en Spiritusfabriek de Nederlandsche Oliefabriek (NOF) op met de bedoeling om olie te produceren uit aardnoten. Dit bedrijf groeide in latere jaren door fusies uit tot de 'Nederlandsche Oliefabrieken (NOF) Calvé-Delft'. De fabrieken van Calvé in Delft werden in 2008 gesloten. Ook nam hij de in 1885 opgerichte, maar in moeilijkheden verkerende Lijm- en Gelatinefabriek in Delft over.

Tijdens een verblijf in een kuuroord, waar Van Marken wegens zenuwpijnen ten gevolge van overspannenheid verlichting zocht, ontdekte Agneta dat hij een buitenechtelijke verhouding had met Maria Eringaard, bij wie hij vijf kinderen had verwekt, waarvan er twee waren overleden, en die leefde van een maandelijkse door hem geschonken toelage. Zij zocht buiten Van Marken om, contact met Maria en zij kwamen overeen samen voor de drie kinderen te zorgen. In 1889 overleed Maria en namen Agneta en Van Markende de zorg voor de verdere opvoeding van de kinderen op zich.

In Assen, Delft, Rijswijk (Zuid-Holland), Schiedam en Hengelo is een straat naar hem vernoemd.

Externe link

• Bouwe Hijma: 'Jacques Cornels van Marken'. In: Biografisch woordenboek van het socialisme en de arbeidersbeweging in Nederland, 4 (1990), p. 137-141

Standbeeld in het Agnetapark

Bronnen, noten en referenties

• Muntendam, J., (1971) :Loon naar werken : enkele sociale aspecten van het werk van J.C. van Marken, Kluwer, Deventer
• Mast, Jan van der: Jacques van Marken, De eerste sociaal ondernemer van Nederland; uitgeverij Nieuw Amsterdam, maart 2019; ISBN 978-9-04-682095-7