Perkament

WikiWoordenboek

Zoek perkament op in het WikiWoordenboek.

Stuk perkament, met tekst

Perkament (ook als verfijnde vorm: velijn, vellum) is een dun papierachtig materiaal, gemaakt van huid van kalveren, koeien, geiten, schapen, konijnen of ezels. Perkament is genoemd naar de stad Pergamum in Klein-Azië. Daar is het echter niet uitgevonden, maar wel verbeterd. Perkament is met name bekend als schrijfmateriaal voor handschriften.

Geschiedenis

In haar hoofdstad Pergamum vestigde de Attalidische dynastie de Bibliotheek van Pergamum. De bibliotheek werd begonnen door Attalus I in de laatste decennia van de 3e eeuw en verder ontwikkeld door zijn zoon Eumenes I. de verzameling zou 200.000 'boeken' hebben gehad. Pergamum concurreerde met Alexandrië en om de Pergamenen dwars te zitten, sneed Ptolemaeus V de export van papyrus af. Egypte was zo goed als de enige bron voor papyrus. Eumenes II wendde zich tot een traditionele methode van de Ionische Grieken, waarbij in plaats van papyrus behandelde schapenhuiden werden gebruikt. Van deze nieuwe vorm van 'Pergameens papier' kwam het woord perkament. De dikkere huid kon moeilijk worden opgerold, als papyrus. Daarom werden ze aan een zijde aan elkaar genaaid, waardoor een boek met pagina's of een codex ontstond. Deze boeken waren gemakkelijker te lezen dan een perkamentrol.

Het oudste perkament dateert van 2700 jaar voor Christus en is gevonden in Egypte. Perkament bleek beter en sterker te zijn dan papyrus, maar het was ook (veel) duurder. In de middeleeuwen werd perkament in Europa veel gebruikt om op te schrijven, omdat het gebruikelijke papyrus vochtgevoelig is en niet lang houdbaar in het natte Europa. Het minder gevoelige papier bestaat al vanaf de 14e eeuw, maar werd aanvankelijk als minderwaardig schrijfmateriaal beschouwd.

Perkament van kalfshuid had de beste kwaliteit. Vaak werd het purperrood geverfd en beschreven met zilver- of goudkleurige inkt; het was daardoor duurder dan andere perkamentsoorten. Deze soort wordt ook wel vellum (velijn) genoemd.

Perkament heeft gemiddeld een dikte van ongeveer 0,6 mm, maar er zijn variëteiten die aanmerkelijk dunner of dikker zijn, afhankelijk van de gebruikte soort huid. Het is in elk geval aanzienlijk dikker dan het huidige schrijfpapier (ca. 0,1 mm).

Productie van perkament en toepassing

Fabricage van perkament

1. Een dier werd geslacht en de huid werd eraf gehaald.
2. De huid werd langdurig geweekt in stromend water om deze zacht en schoon te maken.
3. De huid werd in kalkwater gelegd, waardoor de haarwortels en vleesresten los kwamen te zitten.
4. Haarresten en vleesresten werden voorzichtig verwijderd met behulp van een sikkelvormig mes.
5. De huid werd opgespannen op een houten raam, waardoor het vel een glad oppervlak kreeg.
6. Nog eenmaal werd het perkament afgeschraapt en ten slotte werd het gepolijst met puimsteen en kalk.
7. Het perkament werd op maat gesneden en net als papyrus tot heel lange stroken aan elkaar geplakt en om een stokje gerold tot een boekrol (Latijn: volumen), ofwel dubbelgevouwen tot een boekkatern. Aan elkaar genaaide katernen noemde men een codex. De laatste vorm kwam in zwang vanaf circa 100 na Christus en was een eeuw later de meest gangbare boekvorm geworden.

Na deze bewerkingen was het perkament klaar om te beschrijven.

Het perkament heeft twee kanten, de ene kant was oorspronkelijk de haarzijde, de andere de vleeszijde. De haarzijde is ruwer dan de vleeszijde en ook iets donkerder van kleur. In een middeleeuws boek werden over het algemeen in een boek twee haarzijden tegen elkaar gelegd, daarna twee vleeszijden, twee haarzijden, etc. Als het boek wordt opengeslagen, worden dus twee dezelfde zijden tegenover elkaar zichtbaar.

Een voordeel van perkament boven papyrus was dat men bij perkament geen last had van verticaal lopende vezels aan de achterkant. Beide zijden konden dus makkelijker beschreven worden, hetgeen materiaal bespaarde. Een nadeel was dat perkament van nature opkrult, vooral in de hoeken, en dat het meer glimt dan papyrus, wat minder prettig leest.

Gebruik van perkament

Veel handschriften uit de middeleeuwen zijn door monniken op perkament geschreven. Dat werd gedaan met ganzenveerpennen en rietstaafjes die in ijzergallusinkt werden gedoopt. Als versieringen werden onder andere miniaturen getekend en ingekleurd met verf. Er werden ook veel versierde letters gebruikt: vooral de initialen, de beginletters van hoofdstukken versierde men. De monniken kopieerden vooral veel andere, oudere, boeken en zo zijn door de Middeleeuwen heen veel boeken uit de Oudheid voor ons bewaard gebleven.

Vaak maakte men bij het schrijven gebruik van hulplijntjes, die gemaakt werden door aan weerszijden van elk vel met een speld een verticale rij gaatjes in het materiaal te prikken. Dan trok men met de botte kant van een mes of loodstift horizontale lijnen tussen de gaatjes en ook een paar verticale lijnen, om in kolommen te kunnen werken.

Perkament werd soms ook hergebruikt. De oude tekst werd eraf geschraapt en het perkament werd beschreven met een nieuwe tekst. Dit behandelde perkament heet palimpsest. Vaak is de oude tekst, die belangwekkender kan zijn dan de nieuwere tekst, nog te lezen met infrarood of ultraviolet licht.

Oud perkament werd ook gebruikt voor het inbinden van nieuwere boeken. Men noemt zulke "hergebruikte" delen membra disjecta (verworpen delen).

Omdat perkament doorschijnend is, wordt het tevens gebruikt in lampen. Het werd zelfs gebruikt in ramen.

Aan het eind van de middeleeuwen werd perkament door papier verdrongen. Niet alleen was papier veel goedkoper, maar het neemt ook de drukinkt beter op.

Perkament wordt ook tegenwoordig nog voor joodse thorarollen gebruikt en door mensen die de kalligrafie beoefenen, voor luxe boekbanden en voor oorkonden. Daarnaast wordt het ook gebruikt in de zogenaamde perkamentkunst of 'pergamano'.

Literatuur

Bart Jaski, Marco Mostert, Kaj van Vliet (red.): Perkament in stukken. Middeleeuwse studies en bronnen - Teruggevonden middeleeuwse handschriftfragmenten. Uitgeverij Verloren, 2018. ISBN 9789087047429

Mediabestanden

Zie de categorie Parchments van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.