Toonsoort
De toonsoort of toonaard beschrijft het toonmateriaal waaruit een bepaald muziekstuk is opgebouwd. De toonsoort wordt vastgelegd door de grondtoon en het toongeslacht. Als bijvoorbeeld de grondtoon A is en het toongeslacht majeur, dan is de toonsoort A-majeur, ook A grote terts, of kortweg A-groot (A-groot) genoemd. De grondtoon voor toonsoorten in majeur wordt met een hoofdletter geschreven. Voor toonsoorten in mineur wordt de grondtoon in het Nederlands en Duits met een kleine letter geschreven: f kleine terts, f-klein, f-mineur.
Zo kent elk toongeslacht verscheidene toonsoorten (dezelfde opeenvolging van intervallen, maar met een verschillende grondtoon). Zo kunnen we zeggen dat ons toonstelsel het diatonische is, de toongeslachten bestaan uit de verscheidene modi (authentiek, plagaal of hypo en hyper), majeur en mineur (authentiek, harmonisch of melodisch). De typische eigenschappen van een toonsoort geven aan de muziek een specifiek karakter. Het is de aard van de stemming die het karakter bepaalt van de voortekening.[1]
Het westerse traditionele toonstelsel is het diatonische toonstelsel. Het Griekse toonstelsel daarentegen kende drie toongeslachten (genera): het diatonische, het chromatische en het enharmonische toongeslacht (genus).
Benaming
Het toongeslacht wordt, ook in een Nederlandstalige tekst, vaak aangeduid met de Franse of Duitse benaming. De benamingen zijn:
| Duits | dur | moll |
|---|---|---|
| Nederlands | grote terts, groot, majeur | kleine terts, klein, mineur |
| Engels | Major | Minor |
| Frans | majeur | mineur |
Al deze benamingen kunnen gecombineerd worden met de Nederlandse naam van het tooncentrum. Hieronder volgt een tabel van de belangrijkste tooncentra in andere talen, waarbij vooral voorzichtigheid is geboden bij de Duitse B.
| Duits | A | B | H | C | D | Es | E | F | Fis | G | As |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nederlands | Bes | B | |||||||||
| Engels | B flat | E flat | F sharp | A flat | |||||||
| Frans | la | si bémol | si | ut | ré | mi bémol | mi | fa | fa dièze | sol | la bémol |
Naast deze twee toonsoorten zijn er ook nog enkele oude kerkmodi of kerktoonsoorten, en zigeunerladders en nog vele andere in de microtonale muziek en niet-westerse muziek.
Bij het benoemen van een grote-tertstoonladder gebruikt men in het Nederlands en in het Duits hoofdletters en bij kleine-tertstoonladder kleine letters. De toevoeging "grote terts" of "kleine terts" is daardoor in deze talen niet noodzakelijk, maar wordt meestal toch expliciet vermeld.
Tegenwoordig, met name in popmuziek-akkoordenschema's, is het ook gebruikelijk om de Engelse notitie aan te houden, waarbij de grondtoon altijd met een hoofdletter aangeduid wordt en slechts het toongeslacht met m voor mineur en M voor majeur aangeduid wordt.
In het Frans schrijft men meestal een kleine letter (ut, ré, mi), maar het komt ook wel voor dat de Fransen een hoofdletter gebruiken voor majeur.
De naam van elke toonsoort volgt deze achtergrond. Met bijvoorbeeld de toonsoort a-klein wordt bedoeld: de mineurtoonsoort met als grondtoon de toonhoogte A.
Een eenvoudige manier om een toonsoort te beschrijven is met behulp van een toonladder.
Door middel van voortekens wordt in de traditionele muzieknotatie het toonmateriaal vastgelegd. Een toonsoort met drie mollen geeft verlagingen van de B, E en A aan, waarmee doorgaans de toonsoorten c-klein en Es-groot genoteerd worden. In theorie kan men onbeperkt veel voortekens gebruiken, maar in de regel gaat men niet verder dan zes voortekens. De prelude en fuga nummer III uit Das Wohltemperierte Klavier, bijvoorbeeld, is geschreven in Cis (zeven kruisen) maar wordt ook vaak in Des (vijf mollen) uitgegeven. Qua klank maakt dat door de gelijkzwevende stemming geen verschil.
Karakter
Hector Berlioz en Richard Strauss schreven in hun instrumentatieleer het volgende over het karakter van elke toonsoort. Natuurlijk zijn deze aanduidingen relatief: een treurige melodie in G klinkt uiteraard niet "nogal vrolijk". In de welgetemperde stemming liggen alle afstanden tussen alle opeenvolgende hele en halve noten ongelijk van elkaar in tegenstelling tot de gelijkzwevende stemming. Hierdoor kan het voorkomen dat een dezelfde noot een ander gevoel oproept bij een ander muziekstuk als deze in een andere toonsoort is. (Deze noot is dan subtiel onreiner in relatie tot de grondtoon van de compositie.) Er is namelijk een microtonaal verschil in toonhoogte tussen bijvoorbeeld een reine Fis en een reine Ges. De kleur van een muziekstuk wordt in de welgetemperde stemming dan ook naast de akkoord-opvolgingen en/of melodie bepaald door de grondtoon van de precieze ladder. In onderstaande tabel hebben de ongebruikelijke toonsoorten (meer dan zeven voortekens) een donkere achtergrond. De karakteromschrijvingen zijn van toepassing op de welgetemperde stemming, in de tegenwoordig gebruikelijke evenredig zwevende stemming zijn de genoemde klankkleurkarakteristieken niet van toepassing.
majeur # / ♭ karakter mineur # / ♭ karakter Ces 7♭ edel, maar niet zo hel klinkend ces 10♭ - C geen ernstig, maar mat en somber c 3♭ duister, weinig helder klinkend (dof dus) Cis 7# minder somber, opvallender cis 4# tragisch, helder klinkend, voornaam Des 5♭ majestueus, romantisch klinkend des 8♭ duister, weinig helder klinkend D 2# opgewekt, rumoerig, maar wat gewoontjes d 1♭ klagelijk, helder klinkend, wat gewoontjes Dis 9# mat dis 6# mat Es 3♭ majestueus, tamelijk hel klinkend, zacht ernstig es 6♭ zeer somber en treurig E 4# glanzend, stralend, edel e 1# schreeuwerig, gewoon Eis 11# - eis 8# - Fes 8♭ - fes 11♭ - F 1♭ kernachtig, krachtig f 4♭ weinig helder klinkend, duister, heftig Fis 6# glanzend, doordringend fis 3# tragisch, helder klinkend, doordringend Ges 6♭ minder glanzend, zachter ges 9♭ - G 1# nogal vrolijk, maar wat gewoontjes g 2♭ zwaarmoedig, tamelijk helder klinkend, zacht Gis 8# mat, maar edel gis 5# weinig helder klinkend, treurig As 4♭ zacht, gesluierd, zeer edel as 7♭ zeer mat, treurig, maar edel A 3# glanzend, voornaam, blijmoedig a geen tamelijk helder klinkend, zacht, treurig, tamelijk edel Ais 10# - ais 7# - Bes 2♭ edel, maar zonder glans bes 5♭ duister, mat, rauw, maar edel B 5# edel, helklinkend, stralend b 2# zeer helder klinkend, wild, wrang, onvriendelijk, heftig Bis 12# - bis 9# -
Zie ook
Referenties
- ↑ L. Verbeke - Principes van de westerse tonaal-functionele harmonie - ISBN 9789074253062
· 
· 