Zijlvesten in Groningen

Kaart van zijlvesten en dijkrechten in de provincie Groningen in 1750

Een zijlvest is de Groningse voorloper van de huidige waterschappen.

Het woord zijlvest, Oud-Fries sīlfestene (1309), is samengesteld uit het woord zijl 'sluis' met de uitgang -veste 'jurisdictie'. Een Oost-Fries synoniem is Sielacht (1437).

De zijlvesten waren niet alleen belast met het onderhoud en toezicht van de wateren, maar ook van de wegen. De belangrijkste taak betrof het onderhoud en toezicht op de uitwateringssluizen of zijlen. Het begrip zijlvest heeft betrekking op de waterstaatsorganisatie, maar ook op het gebied waarvoor het zijlvest verantwoordelijk was. De schouw van de zijlen, vaarten en dijken berustte bij de edele heerden en werd uitgevoerd door de schepper. In de schouwregisters werden de namen opgenomen van de onderhoudsplichtigen.

Lijst van zijlvesten

Een overzicht (van west naar oost). Zijlvesten die tevens de taak van een dijkrecht hadden, zijn gemarkeerd met een asterix (*).

• Munnikezijlvest of Gerkeskloosterzijlvest
• Kommerzijlvest, is een samenvoeging van:
  • Bomsterzijlvest (met Niezijl)
  • Nijesloterzijlvest
  • Homsterzijlvest
• Saaksumerzijlvest
• Aduarderzijlvest*, daarin is opgegaan:
  • Zijlvest van Lieuwerderwolde
  • Dijkrecht van het Westerstadshamrik
• Wetsingerzijlvest*
• Schouwerzijlvest, daarin is opgegaan:
  • Houwerzijlvest (1728)
  • Hiddingezijlvest (1521)
• Winsumer- en Schaphalsterzijlvest
  • Oosterniezijlvest of Oosternijezijlvest
• Acht Zijlvesten (samenwerkingsverband)
• Generale Zijlvest der Drie Delfzijlen, waarvan deel uitmaakten:
  • Scharmerzijlvest
  • Slochterzijlvest
  • Dorpsterzijlvest, daarin opgegaan:
    • Zandtsterhamriken of Omptadazijlvest
• Woldzijlvest
  • Branderzijlvest (samenwerkingsverband met twee delen van het Dorpsterzijlvest)
• Oostwolderzijlvest
• Farmsumerzijlvest
• Oterdumerzijlvest of Westerzijlvest
• Termunterzijlvest, daarin opgegaan (1601):
  • Zijlvst van Zwaagsterzijl of Oosterzijlvest
  • Zijlvest van Wagenborgerzijl
  • Zijlvest van Nijezijl (opgericht 1573/74)
  • Zijlvest van Karmerzijl (opgericht ca. 1542)
  • Zijlvest Oostwold (opgericht 1558)
• Drie- of Vierkarspelenzijlvest of Beertsterzijlvest (opgericht 1636), daarin opgegaan:
  • Dijkrecht van Beerta en Finsterwolde (1571)
• Bellingwolderzijlvest (met zijl te Oudeschans, later te Finsterwolderhamrik)
• Tienkarspelenzijlvest (opgericht 1657, met Oudezijl), daarin opgegaan:
  • Zijlvest van Winschoterzijl
• Reiderzijlvest (tot ca. 1412)

Het Munnikezijlvest lag grotendeels in Friesland, het Aduarderzijlvest en het Nijesloterzijlvest gedeeltelijk in Drenthe.

De Oude Statenzijl (1707) en de Nieuwe Statenzijl (1874) met de bijbehorende kadedijken vielen onder de verantwoordelijkheid van de provincie. Nieuwe poleers als de Stadspolder (1740), Oostwolderpolder (1769) en Finsterwolderpolder (1819) hadden hun eigen afwateringsorganisatie.

Dijkrechten

Een aantal dijkrechten nam de taken op zich, die elders door zijlvesten werden verricht. Dat gold met name voor:

• Dijkrecht van het Oosterstadshamrik
• Dijkrecht van Wierum en de Hoge en Lage Paddepoel
• Dijkrecht van Klein Garnwerd
• Dijkrecht van Schilligeham en een gedeelte van Maarhuizen
• De dijkrechten van de kadijken van Wierhuizen, Pieterburen en Westernieland, Den Andel, Warffum en Breede, Usquert, Uithuizen, Zandt en de Vierburen
• Dijkrecht van Nieuwedijk van Uithuizermeeden
• Dijkrecht van Oosternieland of Den Hoorn
• Dijkrecht van 't Zandt
• Dijkrecht van de Vierburen
• Dijkrecht van Oosterwijtwerd
• Dijkschepperij van Holwierde en Marsum
• Dijkrecht van Uitwierde, Biessum en Solwerd
• Dijkrecht van Beerta en Finsterwolde (1571)
• Dijkrecht van de Ommelander Compagnie

Bronnen, noten en/of referenties

Literatuur

• J. de Cock, 'De Waterstaat. De middeleeeuwen', in: W.J. Formsma e.a. (red), Historie van Groningen. Stad en Land, Wolters-Noordhoff en Bouma’s Boekhuis, Groningen, 1981, pp. 593-613
• E. van Dijk, 'De Waterstaat. Van 16e eeuw tot 1848', in: W.J. Formsma e.a. (red), Historie van Groningen. Stad en Land, Wolters-Noordhoff en Bouma’s Boekhuis, Groningen, 1981, pp. 613-635
• C.C. Geertsema, De zijlvestenijen in de Groninger Ommelanden, Groningen 1879 (twee akten online op cartago.nl)
• C.C. Geertsema, De zeeweringen, waterschappen en polders in de provincie Groningen, Groningen: Erven B. van der Kamp, 1898
• P. Gerbenzon, Enige middeleeuwse dijk- en zijlrechten, Zutphen 1980 (online op cartago.nl)
• B. Hempenius, 'Historie van de zijlvesten tot 1800', in: Noorderbreedte 15 (1991, december), pp. 2-3
• L.Hacquebord & A.L. Hempenius, Groninger dijken op deltahoogte, Wolters Noordhoff en Egbert Forsten, Groningen, 1990
• A.L. Hempenius & C. Tromp, Inventaris van archieven van zijlvesten en dijkrechten, Groningen 1994
• O.S. Knottnerus, Wie niet dijken wil, Waanders, Zwolle 2006 (Ach lieve tijd: 2500 jaar Ommelanden, dl. 16)
• J. Kooper, Het waterstaatsverleden van de provincie Groningen, Wolters, Groningen 1939 (download dl. 1 (p. 1-48))
• J. Nap, 'Ommelander zijl- en dijkrechten uit de 15e en 16e eeuw', in: Verslagen en Mededeelingen der Vereeniging tot Uitgave der Bronnen van het Oude Vaderlandsche Recht 4/2 (1899), pp. 125-202 (online op cartago.nl)
• R.F.J. Paping, 'De zijlschotregisters, dijkrollen en registers van schouwbare objecten in Groningen tot circa 1800' (PDF), in: G. Van Synghel (red.), Broncommentaren, dl. 4: Bronnen betreffende de registratie van onroerend goed in de Middeleeuwen en Ancien Regime, Den Haag 2001, pp. 277-309
• M. Schroor, Wotter. Waterstaat en waterschappen in de provincie Groningen, 1850-1995, Groningen 1995
• B.W. Siemens, Dijkrechten en zijlvesten, H.D. Tjeenk Willink, Groningen, 1974 (online: Kaart 1: Zijlvesten zoals deze waarschijnlijk omstreeks 1200 zijn gevormd)
• J. van der Veen, 'De Waterstaat. Van 1840 tot 1940', in: W.J. Formsma e.a. (red), Historie van Groningen. Stad en Land, Wolters-Noordhoff en Bouma’s Boekhuis, Groningen, 1981, pp. 635-657