Leermens

Leermens

Plaats in Nederland
Situering
Provincie	Groningen
Gemeente	Loppersum
Coördinaten	53° 21′ NB, 6° 48′ OL
Algemeen
Inwoners (1 januari 2006)	273
Portaal    Nederland

Leermens (Gronings: Leerms) is een klein dorpje in de Groningse gemeente Loppersum. Het dorp telde 273 inwoners op 1 januari 2006.

Geschiedenis

Leermens is een wierdedorp, ontstaan op een kwelderwal aan de fivelboezem. Aangenomen wordt dat het dorp ontstaan is aan het begin van de jaartelling. De wierde behoort tot de hoogste van de provincie. De eerste vermelding van het dorp is in de 10e eeuw wanneer het wordt geschreven als Lethermengi. Uit 1040 dateert een oorkonde waarin koning Hendrik III de goederen van een zekere Uffo en zijn broers, gelegen te Lintherminge (Leermens) en het nabijgelegen Eenum, aan bisschop Bernold van Utrecht schenkt. De betekenis van het dorp heeft echter oudere wortels en zou afgeleid zijn van het Germaanse Linthihrabningja (of Linthihrabhna) hetgeen 'toebehorend aan zachtmoedige raaf' of 'lieden van de zachtmoedige raaf' zou kunnen betekenen. De latere benaming Letherminge (verwijzend naar Liudger) werd via Leermsum begin 15e eeuw omgevormd tot Leermens, waarbij -ens duidt op 'gezamenlijke bewoners'.

In de middeleeuwen vormde Leermens een rechtscentrum binnen Fivelgo (zie de paragraaf Om Leerms kommen). In de late middeleeuwen werd de Leermenstermaar gegraven, waarmee het dorp (via de Oosterwijtwerdermaar) een verbinding kreeg met het Damsterdiep. Na de middeleeuwen streefden de omliggende dorpen Loppersum, Middelstum en Stedum het dorp echter voorbij in belang.

Steilrand aan noordzijde van de wierde van Leermens, veroorzaakt door de wierdeafgraving.

In de 19e eeuw breidde het dorp zich uit aan zuidzijde langs de as van de Dieftilweg. De wierde is rond 1910 deels afgegraven aan noordzijde en bij de zuidelijke punt. De wierdegrond werd vervoerd naar de veenkoloniën. De radiale structuur is echter relatief goed bewaard gebleven. Zo zijn de beide wegringen rond de kerk (waaronder de ossengang) en de dwarsverbindingen daartussen nog intact. Omdat ook veel oude bebouwing is bewaard is gebleven, werd het dorp in de 20e eeuw aangewezen als beschermd dorpsgezicht. Vroeger telde het dorp drie kruideniers, een bakker, schoenmaker, slager, smit, een zestal fruittelers en een café, die nu allemaal verdwenen zijn. Bij Leermens is een jachthaventje ('Plaisterploats') met minicamping aangelegd voor het toerisme.

Bevolkingsontwikkeling

1795	1849	1859	1869	1879	1889	1899	1920	1930	1947	1995	2006
295	404¹	174	219	219	197	235	305	327	330	290	273
Data afkomstig van volkstellingen.nl (¹ inc. buiten kom) & CBS

Gebouwen

Kerk

Romanogotische Donatuskerk van Leermens

Het oudste deel van de vroeg romanogotische Donatuskerk, het tufstenen schip, stamt uit de 11e eeuw. Eind 12e eeuw kwam het dwarsschip tot stand. In 1240 werd het koor vervangen door een bakstenen koor. De grafkelder onder de kerk werd in de decennia erna gebouwd, maar zou nooit zijn gebruikt voor dat doel. Oorspronkelijk had de kerk een toren aan westzijde, die rond 1190 werd vervangen door twee kleine torens. Nadat een van de torenspitsen eraf viel door bouwvalligheid werd in 1730 een dakruiter geplaatst. Het 12e eeuwse westfront werd in 1822 vervangen door een nieuwe gevel met dakruiter. Deze dakruiter verbrandde met een groot deel van de rest van de kerk in 1957, waarop de kerk in de drie jaar erop grondig werd gerestaureerd. De begraafplaats bij de kerk telt vele bijzondere grafdichten.

Borgen

Bij het dorp hebben twee borgen gestaan en wellicht ook een steenhuis. Ten noordwesten van het dorp stond de borg Bolsiersema (ook Schatsborg of Clinxwie). In 1412 wordt Doedeke Boeltzertzema genoemd, in 1561 is ene Lucas Clant van Bolsiersema hoofdeling in Leermens. Latere borgbewoner Willem Ubbena werd in 1604 veroordeeld tot een boete voor het vervalsen van het missaal (misboek) van Leermens. Later kwam de borg in handen van de familie Scharf, waarvan de naam 'Scharfsborg' werd verbasterd tot 'Schatsborg'. In 1723 werd de borg gerechtelijk verkocht en bestond toen uit verschillende vertrekken, een schathuis, grachten, hoven, singels en andere toebehoren. Koper hoveling Frick Reynders bezat ook reeds Ompteda en liet de borg waarschijnlijk kort daarna slopen, gezien het feit dat bij een opmeting in 1725 de borg niet meer wordt genoemd. Van de borgplaats werd alleen de noordelijke gracht en de vijver later gedempt (in 1984 werd opnieuw een vijver aangelegd), de rest van de structuur is nog aanwezig; deels werd deze in 1978 gereconstrueerd. Ook bevindt zich er nog een kerkhofje met een grafkelder. Op de plek van de borg (Tolweg 14) werd later boerderij Bolsiersemaheerd (nu Schatsborg) gebouwd, met dwarshuis en waarvan de schuur dateert uit 1730. Het huis Schatborg ten noorden van de boerderij werd in de jaren 1950 afgebroken.

Een andere borg bij Leermens was de Grevingaheerd (of Gaikingaheerd) nabij Lutjerijp, waarvan de familie (ook Grevinge of Grevinck) waarschijnlijk uit Drenthe kwam. Afgezien van de Drentse naam had deze familie namelijk in de 16e en 17e eeuw ook leengoederen bij Emmen. Het eerste lid van de familie dat wordt genoemd is Luder Grovinghe in 1446. Zijn woonplaats werd hierbij niet vermeld, maar veel oorkonden waarin leden van de familie worden genoemd, hebben ook betrekking op Leermens, zodat het goed mogelijk is dat ze daar hebben gewoond. In 1605 is sprake van een Grevingeheerd of Gaykemaheerd. In 1797 verliet het laatste lid van de familie de borg, die zelf ergens in de 19e eeuw (voor 1843) werd gesloopt. Later werd er een boerderij gebouwd, waarvan sommige stenen en drempels afkomstig zijn van de vroegere borg. In een document uit 1510 wordt ook een steenhuis bij Nittersheerd genoemd, die verder niet nader wordt geduid in documenten. Deze Nittersheerd lag tegen de westzijde van de wierde aan.

School

De voormalige lagere school met aangebouwde meesterswoning uit 1863

In het begin werd lesgegeven in de bij de kerk gelegen kosterswoning, die later werd afgebroken. In 1863 kwam een lagere school gereed aan de Wierdeweg 10 met drie klaslokalen en aangebouwde meesterswoning. Deze school werd in 1935 gesloten (later was er een kruidenier in gevestigd) en vervangen door de gezamelijke openbare basisschool Dieftil op de driesprong van de weg Dieftil (naam van oude til over de Eenumertil aldaar) met Schoolweg; grofweg halverwege de dorpen Leermens, Eenum en Oosterwijtwerd. In 1985 werd in het kader van de Wet op het primair onderwijs ook de peuterschool uit 1951 hierheen verplaatst.

Overige gebouwen

Het oudste stenen huis van het dorp is Ossenlaan 3, waarin een balk het jaartal 1603 vermeldt. De pastorie aan de Wierdeweg 16 werd gebouwd rond 1700, maar uit die tijd dateert nu alleen nog het achterhuis. Het voorhuis werd herbouwd in 1880. Het huis aan de Wierdeweg 8 dateert uit de vroege 18e eeuw en de oude smederij aan de Wierdeweg 1 dateert uit 1775. Het café was oorspronkelijk gevestigd in een 17e eeuws pand (althans muurankers op een oude foto vermelden het jaartal 1676), dat ook een tijd in gebruik was als gemeentehuis van 't Zandt. In 1906 (1910 wordt ook genoemd) werd dit pand vervangen door het huidige pand. Dit cafépand werd in 1972 ingericht als dorpshuis Aig'n Heerd. In de tuin staat sinds 2002 een door de Uithuizer kunstenaar Rolf Veenstra gemaakt beeldje van Lubbe van Leermens.

De korenmolen van Leermens, die reeds in 1628 wordt genoemd, stond vlak ten zuiden van 't Zandt in een buurtje genaamd Molenhorn en werd in 1957 afgebroken. De sarrieshut staat er nog wel. In de buurtschap Lutjerijp staan een aantal oude boerderijen (onder andere de Grevingaheerd en Jacobsmaheerd), waarvan sommige voorgangers teruggaan tot de 15e eeuw of eerder.

• 
  Het vroegere café, nu dorpshuis
• 
  De oude smederij

Zegswijzen en volksverhalen

Om Leerms kommen

'Leermster Stain' (zwerfkei uit Rolde)

Het dorp geniet enige provinciale bekendheid vanwege de uitdrukking: Hai is om Leerms kommen (Hij is om Leermens gekomen), dat wil zeggen: hij is om het dorp heen gelopen, met de spottende betekenis: hij weet goed wat er in de wereld te koop is, of hij is door schade en schande wijs geworden. Volgens andere varianten wordt gezegd: hai het oet dob dronken, hai het op dikke stain zeten of ook wel (spottend) hai het in aaskedobbe poest.

De uitdrukking verwijst volgens de overlevering naar de intacte ossengang om het dorp. De bij toerbeurt aangewezen redgers (rechters) van het Eesterrecht (Oostrum = Eenumerhoogte; van onder andere de omliggende heerden Nittersheerd, Alberdaheerd, Grevingaheerd en Bolsiersema/Schatsborg) vergaderden bij de kerk van Leermens. Waarschijnlijk liepen ze eerst een ronde om het dorp, namen vervolgens een slok water uit de dobbe, en legden daarna de eed af bij een grote zwerfkei die op de wierde naast de kerk lag, de 'Leermster Stain'. Het gezegde heeft kennelijk te maken met de taken van de rechters, die verantwoordelijk waren voor het onderhoud van wegen, sloten en waterreservoirs. Oorspronkelijk zullen ze een ronde langs de grenzen van hun rechtsgebied hebben gemaakt. De oorspronkelijke Leermster Stain verdween waarschijnlijk in 1906 bij het dempen van een dobbe voor de bouw van het café. De huidige 'Leermster Stain' bij de kerk is in werkelijkheid een in 1974 geplaatste zwerfsteen uit Rolde.

De torenlegende

Over het dorp Leermens zijn enkele oude volksverhalen bekend. Een verhaal gaat over de vroegere toren van Leermens, die vermoedelijk uit de tweede helft van de 11e eeuw dateerde. De toren had twee spitsen, maar volgens het verhaal hadden het er eigenlijk drie moeten worden. Er waren namelijk drie zusters, die uit vroomheid elk een spits wilden bouwen. Een van de zusters stierf echter voordat de bouw begon. De beide anderen lieten toen de middenplaats maar leeg en zetten daar de doodskist van de overledene neer. Deze plek bleek voor heksen bij uitstek geschikt om er te vergaderen en te eten. Niemand kon hen daar op die hoge plaats storen en zo bleef het, tot de toren wegens bouwvalligheid in 1822 werd afgebroken en vervangen door het huidige houten torentje.

Lubbe van Leerms

Lubbe van Leerms (Rolf Veenstra, 2002)

Bij het dorpshuis staat een door de Uithuizer Rolf Veenstra gemaakt en in 2002 geplaatst beeldje van 'Lubbe van Leerms' (Lubbe uit Leermens). Dit beeldje verwijst naar een oud volksverhaal, dat op schrift gesteld werd door de Slochterse schrijver Kornelis ter Laan en verhaalt van Lubbe's vrouw Lenoa ('een hail kwoad wief'), die Lubbe probeerde te vergiftigen met rattengif. Lubbe werd echter gered door kiepkerl (Duitse koopman met een mand op zijn rug, die door Groningen trok) Dreugeman. Het gedicht staat op een plaquette voor het beeldje weergegeven.

Een andere dorpslegende (die in heel Nederland voorkomt) die Ter Laan vermeldt in zijn encyclopedie heeft het over een Lubbe wiens boze vrouw hem alleen karnemelkse pap en roggebrood te eten gaf, waarop de slimme Lubbe deed voorkomen alsof hij dit erg lekker vond en het volgende versje zong: Botermelk met roggebrood / is mijn lange leven, Zoetemelk met koekebrood / is mijn vroege dood. Zijn vrouw hoorde dit en gaf hem voortaan zoetemelk met koekebrood.

Verenigingen

Het dorp heeft een actief verenigingsleven:

• Vereniging Dorpsbelangen Leermens
  • Grote Jeugd
  • Kleine Jeugd
  • Speeltuincommissie
  • Knutselclub
• Stichting Dorpshuis Aig’n Heerd
• Leermster kraantje
• IJsvereniging Nooitgedacht
• Toneelvereniging ‘Tot Ons Genoegen”
• Schuttersvereniging De Wierdeschutters
• Vrouwenvereniging Ontspanning
• Hengelsportvereniging
• Hervormde kerk Leermens
• Uitvaart en begrafenisvereniging

Zie ook

• Lijst van rijksmonumenten in Leermens

Externe link

• Groningen in beeld: Leermens - Lubbe van Leerms (met gedicht van ter Laan)

Mediabestanden

Zie de categorie Leermens van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

---

* Albert Buursema & Marina van der Ploeg (2008), "Leermens". In: Groningen, Stad en Ommeland. Bedum: Profiel. p. 262. * Ronald Stenvert et al., [http://www.dbnl.org/tekst/sten009monu04_01/sten009monu04_01_0058.php Leermens (gemeente Loppersum)]. Monumenten in Nederland. Groningen. Zeist: Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Zwolle: Waanders Uitgevers (1998). ">[bron?] Sjabloon:Navigatie gemeente Loppersum