Jan Gossaert

Sjabloon:Kunstenaar Jan Gossaert (Maubeuge? ca. 1478 - Antwerpen? 1 oktober 1532) (ook wel: Jean, Iennin, Janin, Jennyn; Gossart, van Henegouwe, de Weale...) was een Zuid-Nederlands kunstschilder, prentmaker en ontwerper. Naar zijn vermoedelijke geboorteplaats Maubeuge in Henegouwen werd hij ook vaak "Mabuse" genoemd en men treft soms ook de Latijnse vorm "Malbodius" aan. In het eerste decennium van de 16de eeuw behoorde Gossaert tot de zogenaamde "Antwerpse maniëristen". Na zijn bezoek aan Italië (1508-1509) in het gevolg van de humanist Filips van Bourgondië, admiraal van Zeeland en later bisschop van Utrecht, speelde Gossaert een belangrijke rol in de introductie van de Italiaanse Renaissance in de Nederlanden. Gossaert zou de grondslag leggen voor de schilderkunstige stroming die later met de term "Vlaams Romanisme" zou worden aangeduid, en die een sterke invloed onderging van de kunst van de "Romeinse" hoog-renaissance, met name Rafaël, Michelangelo en hun navolgers. Gossaert werd al kort na zijn dood beschouwd als de eerste Nederlandse kunstenaars die klassiek geïnspireerde mythologische taferelen met naakte figuren schilderde.

Leven en werken

Afkomst, opleiding en verblijf in Antwerpen

De handtekeningen op enkele van zijn schilderijen zoals "Iennin Gossart de Mabu[s]e" en later ook "Ioannes Malbodius" geven een sterke aanwijzing dat Gossaert in of rond Maubeuge geboren werd of dat tenminste zijn ouders uit die streek afkomstig waren. Op dat moment hoorde deze stad nog bij het Graafschap Henegouwen dat deel uitmaakte van de Habsburgse Nederlanden. Zijn geboortedatum is niet uit de archieven bekend maar is afgeleid van de inscriptie op een portret dat Gossaert in 1528 op vijftigjarige leeftijd zou hebben geschilderd. Een andere indicatie is ook de aanvaarding als 'meester' in het schildersgilde die meestal omstreeks de leeftijd van 25 jaar plaatsvond. Gossaerts aanvaarding als 'meester' staat opgetekend in de liggeren van het Antwerpse Sint-Lucasgilde in 1503.

Omtrent zijn opleiding en zijn vroegste werken is echter niets met zekerheid bekend. Op basis van bepaalde stilistische kenmerken in Gossaerts vroege werken hebben auteurs zoals Weisz (1912) en Winkler (1921) gesuggereerd dat Gossaert in Brugge in de omgeving van Gerard David een opleiding zou hebben genoten. Vandaag wordt echter aangenomen dat Gossaert in Antwerpen zijn opleiding ontving waaruit ook zijn aanvaarding als 'meester' in 1503 logisch volgt. Antwerpen was op dat moment de meest bloeiende handelsstad van Noord-Europa en de daar gevestigde schilders waren uit alle windstreken toegestroomd. De vermeende Brugse invloeden in het werk van Gossaert zijn zo ook makkelijk te verklaren. Na zijn aanvaarding als meester stichtte Gossaert in Antwerpen een atelier. In 1505 nam hij een zekere 'Hennen Mertens' als leerling aan. In 1507 werd ook een zekere 'Machiel in't Swaenken' in zijn atelier opgenomen. Gossaert bleef zeker tot 1507 in Antwerpen werkzaam.

Geen enkel vandaag bekend werk kan met zekerheid in de periode 1503-1507 worden gesitueerd. Slechts twee gesigneerde pentekeningen worden doorgaans als werken uit deze periode beschouwd. Dit zijn het Mystieke huwelijk van Sint-Katharina (Statens Museum for Kunst, Kopenhagen) en het Visioen van Keizer Augustus (Berlijn, Kupferstichkabinett). Afhankelijk van de door verschillende auteurs voorgestelde datering van deze stilistisch duidelijk te onderscheiden werkjes wordt Gossaert ofwel gezien als een centrale figuur binnen het Antwerps maniërisme, ofwel als een late epigoon van deze stroming beschouwd. De kleine Triptiek met de H. Familie, Sint-Katharina en Sint-Barbara (Lissabon, Museu Nacional de Arte Antiga) wordt niet algemeen als een eigenhandig werk van Gossaert geaccepteert. Het weerspiegelt echter wel de vroege stijl van Gossaert die aanleunt bij het Antwerps maniërisme en ook de invloed van Gerard David vertoont.

Verblijf in Italië

Na 1507 verdwijnt Gossaert's naam uit de Antwerpse archieven. Men neemt aan dat hij toen werd geängageerd door Filips van Bourgondië om deel uit te maken van zijn gevolg tijdens zijn zending naar het hof van Paus Julius II in Rome. Filips ondernam deze diplomatiek missie in opdracht van de landvoogdes Margaretha van Oostenrijk. Gossaert vertrok met de Admiraal en zijn gevolg in Mechelen op 26 oktober 1508 en op 14 januari 1509 kwam men in Rome aan.

Uit het verslag van Geldenhauer uit 1529 is ook bekend dat Filips, die erg geïnteresseerd was in de overblijfselen uit de Klassieke Oudheid, Gossaert speciaal had aangezocht hem te vergezellen met het doel tekeningen te maken van de oudheden om als herinnering en documentatie terug mee naar huis te nemen. Gossaert maakte in Rome ongetwijfeld een groot aantal tekeningen naar de ontelbare antieke ruïnes en sculpturen die de stad rijk was. Vandaag zijn slechts vier overgebleven bladen bekend; een blad met de ruïne van het Colosseum (Berlijn, Kupferstichkabinett), een studie naar de zogenaamde Apollo Kitharoedos (Venetië, Accademia), een studie naar de zogenaamde Capitoleinse Hercules (Privécollectie, Londen), en een blad met studies naar o.m. de beroemde Spinario of “dorenuittrekker” (Leiden, Prentenkabinet).

Gossaert tekende deze klassieke modellen als een noordelijk kunstenaar die duidelijk niet vertrouwd was met het klassieke stijlidioom. De vormen zijn ietwat uitgelengd en de musculatuur van de figuren is zo gedetailleerd weergegeven dat het resulaat een heel ornamenteel karakter heeft dat het monumentale heroïsche karakter van de modellen niet optimaal tot zijn recht laat komen. Gossaerts interpretatie van het klassiek drapé is nog beïnvloed door de de vrij hoekige behandeling waarmee plooien en stoffen in de noordelijke traditie werden weergegven. Alles wijst er dus op dat Gossaert vrij plotseling met het klassieke idioom werd geconfronteerd en niet echt de gelegenheid had de geest van deze modellen voldoende te assimileren. Nochtans zal de aanblik van de volplastische klassieke sculpturen op Gossaerts stijl een definitieve indruk achterlaten die zich vooral manifesteert in de toegenomen volumewerking van zijn figuren.

Voor hij in Rome arriveerde is Gossaert tijdens zijn doorreis langs steden als Trento, Verona, Mantua en Firenze ongetwijfeld in contact gekomen met de 15de en vroeg 16de-eeuwse Italiaanse schilderkunst die daar ten overvloede aanwezig was. In de Eeuwige Stad zelf waren op dat moment Michelangelo en Rafael aan het werk, de eerste aan het plafond van de Sixtijnse Kapel de laatste aan de befaamde “Stanze”. Het is waarschijnlijk dat Gossaert als lid van het gevolg van een belangrijk gezant toegang heeft gehad tot deze plaatsen, of tenminste tekeningen en voorontwerpen heeft gezien van de werken die toen werden uitgevoerd. Het gezantschap keerde terug in juni 1509. Gossaert bleef echter nog wat langer in Rome, wat blijkt uit het feit dat hij er nog in juli van dat jaar actief was.

Middelburg en Utrecht

In 1509 vestigde hij zich in Middelburg, waar hij vanaf 1515, samen met de Italiaanse schilder Jacopo de’ Barbari, weer voor Filips van Bourgondië werkte in diens kasteel Souburg.

Toen zijn beschermheer in 1517 bisschop van Utrecht werd, volgde Gossaert hem naar diens residentie, het kasteel van Wijk bij Duurstede. Mogelijk was in deze periode Jan van Scorel korte tijd bij hem in de leer. In 1525 keerde Gossaert terug naar Middelburg, mogelijk om daar in dienst van Adolf van Bourgondië te treden. Ondertussen voerde hij ook opdrachten uit voor keizer Karel V, Margaretha van Oostenrijk en Christiaan II van Denemarken.

Werk

Jan II Carondelet, Louvre, Parijs

Jan Gossaert heeft een doorslaggevende rol gespeeld in de ontluiking van de Renaissance in de Nederlanden. Al in de zestiende eeuw werd hij geroemd als degene die vanuit Italië het gebruik had ingevoerd om profane onderwerpen met naaktfiguren te schilderen. Vreemd genoeg treedt de Italiaanse invloed echter pas rond 1518 in zijn werk voor de dag, toen hij al zo’n tien jaar terug in de Nederlanden was. Daarbij is bovendien de invloed van de prentkunst aantoonbaar, zodat aan Gossaerts reis vooral een symbolische betekenis moet worden toegeschreven.

Naast bijbelse en mythologische onderwerpen, vaak omkaderd door gefantaseerde Renaissance-architectuur, schilderde Gossaert een reeks portretten van edelen, die van een scherpe opmerkingsgave en van een zuiver gevoel voor kleurenharmonie getuigt.

Schilderijen in België en Nederland

België

Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten:

• Portret van een onbekende man

Antwerpen, Museum Mayer van den Bergh:

• Maria Magdalena

Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten:

• Altaarzijluiken met portretten van de stichters
• Venus en Cupido
• Portret van Isabella van Habsburg

Doornik, Musée des Beaux-Arts:

• De Heilige Donatie

Nederland

Den Haag, Mauritshuis:

• Maria met kind
• Portret van een onbekende man
• Portret van Floris van Egmond

Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen

• Portret van een jongeman
• De metamorfose van Salmacis en Hermaphroditus

Externe Links

• [http://www.dbnl.org/tekst/mand001schi01_01/mand001schi01_01_0208.htm Leven van Jan Gossaert uit het "Schilderboek" (1604) van Carel van Mander.

Zie ook

• Schilderkunst in Utrecht

Mediabestanden

Zie de categorie Jan Gossaert van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.