Naar inhoud springen

Centrale Markthallen

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
(Doorverwezen vanaf Food center)
Centrale Markthal te Amsterdam-West - exterieur, 2019
Filmpje over de markthallen, 1973
Centrale Markthal te Amsterdam-West - interieur, 2019
Centrale Markthal te Amsterdam-West - interieur, 2019
Centrale Markthal te Amsterdam-West - interieur, 2019
Centrale Markthal te Amsterdam-West - interieur, 2019
Centrale Markthal te Amsterdam-West - interieur, 2019
Muurschildering van Keith Haring op het voormalig koelhuis van de Centrale Markthallen te Amsterdam-West, 2019
Muurschildering van Keith Haring op het voormalig koelhuis van de Centrale Markthallen te Amsterdam-West, 2019

De Centrale Markthallen, sinds 1998 Food Center Amsterdam, vormen een bedrijventerrein ten noorden van de Jan van Galenstraat in Amsterdam-West, voornamelijk gericht op de groothandel in levensmiddelen. Het terrein met een oppervlakte van 40 hectare is bedoeld als groothandelsmarkt en is niet openbaar toegankelijk.[1] De officiële naam was bij de opening in 1934 Centrale Markt, vanaf 1977 Centrale Groothandelsmarkt en sinds 1998 Food Center Amsterdam.

Geschiedenis

[bewerken | brontekst bewerken]

Op het terrein aan de Kostverlorenvaart was al sinds het eind van de 18e eeuw een vuilnisbelt, de Centrale Asch- en Vuilnisbelt gevestigd, zodoende had het een aansluiting op de Spoorlijn Amsterdam - Haarlem.

Het terrein werd in 1934 geopend onder de naam 'Centrale Markt', met tien insteekhavens, pakhuizen en in het midden de grote markthal met klokkentoren. Het werd in gebruik genomen door de Dienst voor het Marktwezen van de gemeente Amsterdam en was mede een initiatief van de Amsterdamse wethouder Monne de Miranda.[2] De Centrale Markt had als doel de levensmiddelenvoorziening in Amsterdam te verbeteren. Van 1895 tot 1934 was de centrale (groenten)markt in de open lucht achter de Marnixstraat aan het einde van de Elandsgracht gevestigd, en voor 1895 aan de Prinsengracht. De namen Appeltjesmarkt en Groenmarktkade langs de Singelgracht herinneren hier nog aan.[3]

Tweede Wereldoorlog

[bewerken | brontekst bewerken]

In de Tweede Wereldoorlog misbruikte de Duitse bezetter de stadsmarkten en de Centrale Markt om greep te krijgen op Joodse ondernemers in Amsterdam. Een deel van de Centrale Markt werd de 'Joodse Markt' en Joodse bezoekers kregen een rode letter 'J' op hun marktpas. De toenmalige joodse directeur van het marktwezen, Abraham van der Laan, werd in 1941 ontslagen.[4][5] Hoewel de markt in de greep was van de bezetter, was hij ook een haard van verzet. Via de Centrale Markt werd voorkomen dat Joodse mensen op transport werden gezet, omdat via valse documenten kon worden 'aangetoond' dat zij onmisbaar waren voor de voedselvoorziening in Amsterdam. In de kelders van de markthal zaten vele Joodse burgers in onderduik tot na de bevrijding. Ondanks dat in 1943 een eenheid Duitse militairen op een van de pieren werd gelegerd, heeft het Duits gezag deze onderduikers nooit ontdekt.[6]

Na de oorlog werd op 15 oktober 1959 bij de viering van het 25-jarig bestaan van de Centrale Markthallen[7] in de grote markthal een reliëf van Hildo Krop onthuld, ter nagedachtenis aan de vele Joodse kooplieden die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn omgekomen.[8] Sam de Hond (1914-2002), een van de Joodse marktkooplieden die de oorlog overleefde en een belangrijke rol heeft gespeeld in het verzet, was hierbij aanwezig. De bescheiden De Hond weigerde het monument te onthullen.[9]

Na de oorlog: veranderingen in de ontsluiting

[bewerken | brontekst bewerken]

Tot eind jaren vijftig werd veel groente en fruit door tuinders per schuit aangevoerd uit de polders buiten Amsterdam.[10] Tot in de jaren zeventig beschikte het terrein over een eigen spooraansluiting.[11] In 1969 werden de eerste vier havens gedempt en in 1978 nog eens vijf, omdat de aanvoer steeds minder per boot en steeds meer per vrachtwagen plaatsvond. Na heftige discussie over verplaatsen van de markt in de jaren 70, werd in 1978 het besluit genomen de markt te handhaven. Het terrein kreeg de naam Centrale Groothandelsmarkt. Na 1980 werd het terrein gemoderniseerd met de bouw van koelhuizen en een abattoir (1984). Alle oude pakhuizen werden gesloopt en door de gemeente herbouwd in de visgraatstructuur van de oude pieren, een keuze die later betreurd zou worden, omdat dit de doorstroom van verkeer niet bevorderde. De nieuwe panden werden gebouwd in opdracht van de Dienst Marktwezen, en daarna met erfpacht verkocht aan de grossiers op het terrein. Alleen de centrale hal, het koelhuis en de marktkantine Marcanti zijn nog overgebleven van de oorspronkelijke inrichting van het terrein. In 1998 ging het complex Food Center Amsterdam heten[12] en werd de toegangspoort geautomatiseerd.[13] De Dienst voor het Marktwezen werd opgeheven en de taken werden ondergebracht bij andere gemeentediensten, waaronder het Food Center zelf.

Muurschildering van Keith Haring

[bewerken | brontekst bewerken]
Zie Muurschildering van Keith Haring voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Op een van de gebouwen - het voormalige koelhuis - is een muurschildering van Keith Haring te zien. Haring schilderde in 1986 dit enorme fabeldier in zijn kenmerkende stijl op de gevel. Toen het voormalig koelhuis in gebruik was als depot voor het Stedelijk Museum, en last van vocht had, werd de schildering omstreeks 1988 met gevelplaten afgedekt. Na drie decennia is de schildering in 2018 weer zichtbaar gemaakt door de platen te verwijderen.[14] De schildering verkeerde in redelijke staat maar moest wel worden gerestaureerd.[15] In 2019 was het geld daarvoor bijeengebracht.[16] De restauratie vond plaats in 2020. Het koelhuis met de muurschildering werd in 2021 aangewezen als gemeentelijk monument.[17]

Op het terrein is ook nog een monument te vinden voor de voormalige spoorlijnen die over de Markt liepen. Anno 2019 verkeert dit monument in een erbarmelijke toestand.[bron?]

De grote markthal

[bewerken | brontekst bewerken]

De grote markthal uit 1934, ontworpen door de architect Nicolaas Lansdorp, is midden op het terrein gelegen, meet 70 bij 100 meter, en was met een netto vloeroppervlak van 6.000 vierkante meter lang de grootste markthal van Europa.[18] Oorspronkelijk had de hal een toren met klok die voor velen in Amsterdam gold als het belangrijkste uurwerk in hun dagelijks bestaan. De toren is vermoedelijk in de jaren tachtig[(sinds) wanneer?] afgebroken wegens schade aan het beton.[bron?] De architectuur van de markthal vormde een harmonieus geheel met de voormalige pakhuizen op de (verdwenen) pieren en met het gebouw Marcanti aan de Jan van Galenstraat. De pakhuizen zijn echter begin jaren tachtig gesloopt.

De Markthal heeft sinds 2007 de status van rijksmonument vanwege onder meer de cultuurhistorische en architectonische waarden.[19] De grote Centrale Markthal verloor in 2006 zijn functie en kwam leeg te staan. De markthal werd in 2016 eigendom van de Nationale Maatschappij tot Behoud, Ontwikkeling en Exploitatie van Industrieel Erfgoed (BOEi).[20]

Het reliëf van Hildo Krop is een paar jaar geleden[(sinds) wanneer?] tijdelijk uit de hal verwijderd om het te beschermen tegen vandalisme. Het reliëf is in 2024 terug geplaatst.[21]

Toekomst van het terrein

[bewerken | brontekst bewerken]

Na 2000 kwam de toekomst van het centrum ter discussie te staan. Uiteindelijk leidde dit tot een plan van VolkerWessels Vastgoed en Ballast Nedam om de bedrijven op te schuiven naar het noorden en te ontsluiten vanaf de Haarlemmerweg, de zogenaamde noordelijke ontsluiting. De grote hal moet een publieksfunctie krijgen met bijvoorbeeld een overdekte dagmarkt en horecavoorzieningen. Inmiddels is een plan gemaakt voor een nieuwe woonwijk, het Marktkwartier, op het zuidelijke deel van het terrein bij de Jan van Galenstraat, waarvan de ontwikkeling begon in 2015. In 2020 werd het te bouwen aantal woningen verhoogd tot 1.700, waarvan een kwart huurwoningen in de sociale sector.[22] Begin 2023 werd een informatiecentrum voor woningzoekenden geopend, maar de bouw, die gefaseerd zal plaatsvinden, was nog niet begonnen.

Afbeeldingen 1934

[bewerken | brontekst bewerken]

De markthal kort na de bouw.

  • Entree aan de Jan van Galenstraat, 1934
    Entree aan de Jan van Galenstraat, 1934
  • Interieur van de grote hal, 1934
    Interieur van de grote hal, 1934
  • Galerij in de grote hal, 1934
    Galerij in de grote hal, 1934
  • Zijaanzicht van de grote hal met de klokkentoren, 1934
    Zijaanzicht van de grote hal met de klokkentoren, 1934
  • Groenteschuiten aan de steiger, 1934
    Groenteschuiten aan de steiger, 1934

Afbeeldingen diverse

[bewerken | brontekst bewerken]
  • Gedenksteen Markthallen voor gevallen Joodse medewerkers onthuld, 15 oktober 1959
    Gedenksteen Markthallen voor gevallen Joodse medewerkers onthuld, 15 oktober 1959
  • Voorgevel Centrale Markthal, 2011
    Voorgevel Centrale Markthal, 2011
  • Hoofdingang van het Amsterdam Food Center aan de Jan van Galenstraat, 2009
    Hoofdingang van het Amsterdam Food Center aan de Jan van Galenstraat, 2009

Noten

[bewerken | brontekst bewerken]
  1. ↑ Food Center Amsterdam: Toegang. Gearchiveerd op 29 maart 2023.
  2. ↑ Salomon Rodrigues de Miranda, in: P.J. Meertens et al. (red.), Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland
  3. ↑ Om de kwaliteit en toekomst van het Food Center Amsterdam, Notitie van de Amsterdamse PdvA-gemeenteraadsleden Bouwe Olij, Thijs Reuten en Zati Yurdakul, Gemeenteblad, afd. 1, nr. 129
  4. ↑ Rubensstraat, joodsamsterdam.nl. Gearchiveerd op 31 maart 2023.
  5. ↑ Van der Laan zou in 1945 sterven te Tröbitz, tijdens de nasleep van het verloren transport.
  6. ↑ René Kistemaker e.a., 1984. 'Amsterdam Marktstad' Dienst van het Marktwezen, Amsterdam. pagina 144 e.v.
  7. ↑ Mo 57 – Monument voor Joodse Markthandelaren – Amsterdam, timswings.nl. Gearchiveerd op 4 februari 2023.
  8. ↑ Gedenkteken voor Joodse handelaren, Algemeen Dagblad, 16 oktober 1959
  9. ↑ Sam de Hond, 1914-2002, door Maurice de Hond, uitgave in eigen beheer, 1984
  10. ↑ De buik van Amsterdam, door Max Arian, in De Groene Amsterdammer, 30 juli 1997
  11. ↑ Sven Zeegers, Halfweg - Amsterdam CS, sporenplan.nl. Gearchiveerd op 5 maart 2016.
  12. ↑ Amsterdams marktwezen, Stadsarchief Amsterdam, 24 augustus 2020
  13. ↑ Marktmeester op de Centrale Markt, boei.nl, zonder datum. Gearchiveerd op 26 oktober 2020.
  14. ↑ Keith Haring op het Koelhuis, centralemarkthal.nl, 5 juni 2019. Gearchiveerd op 7 februari 2023.
  15. ↑ Muurschildering Keith Haring op koelhuis Food Center Amsterdam wordt gerestaureerd, www.agf.nl; 13 december 2019 (gearchiveerd)
  16. ↑ Geld voor restauratie bijeengebracht, AT5, 12 december 2019. Gearchiveerd op 13 december 2022.
  17. ↑ Koelhuis met fabeldier van Keith Haring wordt monument, Het Parool, 22 april 2021. Gearchiveerd op 4 juni 2023.
  18. ↑ Grootste rijksmonument van Amsterdam wordt aangepakt: de Centrale Markthal, nieuwsbericht Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 29 januari 2021. Gearchiveerd op 25 september 2022.
  19. ↑ Monumentenregister Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 526739. Gearchiveerd op 24 mei 2022.
  20. ↑ Website BOEi. Gearchiveerd op 26 januari 2021.
  21. ↑ Waarneming auteur open Monumentendag 14 sep. 2024
  22. ↑ Nieuwbouwwijk op Food Center wordt uitgebreid met 200 woningen, Het Parool, 18 februari 2020. Gearchiveerd op 7 april 2022.
[bewerken | brontekst bewerken]
Zie de categorie Centrale Markthallen van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Centrale_Markthallen&oldid=68116092"