Goessen van Aken
Goeswinus Anthoniss (Goessen) van Aken ('s-Hertogenbosch, ca. 1440 – aldaar, tussen 1495 en 1499) was een Nederlands schilder. Hij was de oudste broer van de beroemde schilder Jheronimus Bosch.
Levensloop[bewerken | brontekst bewerken]
Hij werd waarschijnlijk omstreeks 1440 in 's-Hertogenbosch geboren als zoon van Anthonis van Aken en zijn eerste vrouw Aleid van Mynnen. Bijna al zijn familieleden oefenenden het schildersvak uit; niet alleen zijn vader, zijn beroemde broer en zijn beide zoons waren schilder, ook zijn vrouw Katharina (roepnaam Katelijn) was schilderes. Hij groeide op in het huis aan de Markt, dat zijn vader in 1462 kocht en dat hij ‘In Sint Thoenis’ genoemd zou hebben. Hier werd hij ook, al dan niet samen met zijn broer, opgeleid door zijn vader. Op 5 april 1474 wordt hij voor het eerst genoemd in de archieven. Nadat zijn vader in 1478 overleed, erfde hij het ouderlijk huis, waarvoor hij wel op 29 december 1480 zijn broer Jan, op 18 januari 1481 zijn zus Herbertke en op 3 februari 1481 zijn broer Jheronimus uit moest kopen. Daarna wordt hij alleen nog in 1483 in een juridisch stuk genoemd, toen hij vijf pond cijns verkocht, waarschijnlijk om zijn woonlasten te verlagen.
.jpg)
Altaarstuk met de Schepping van de wereld[bewerken | brontekst bewerken]
Pas in 1481 wordt hij voor het eerst vermeld als schilder. Op 30 juni van dat jaar beloofde hij aan het kerkbestuur van de toenmalige Sint-Janskerk, dat hij: ‘die twee vlogels der tafelen dienende opten hoghen autaer der kercke van sunt Jans binnen deser stad van hoeren werck der scilderyen oft portatueren aengaende, wael en de lofbaerlyc opbereyden ende gereet maken zall, tussen nu ende Bamiss naestcomende tot hangens toe’ (de twee vleugels van het altaarstuk in gebruik op het hoogaltaar van de Sint-Janskerk in deze stad hun schilderwerk en portraiture aangaande goed en deugdelijk zal voltooien tot en met het ophangen, tussen nu en aanstaande Bamis).
Hij had dus drie maanden de tijd om de twee zijluiken van het hoofdaltaar van die kerk op te ‘bereyden ende gereet [te] maken’. Sommige auteurs lezen in dit ‘opbereyden’ ‘slechts’ een restauratie, maar latere beschrijvingen van het altaar doen vermoeden dat het hier om een nieuwe schildering gaat. In de Historia chronologica oppidi Buscoducis (De chronologische geschiedenis van de stad ’s-Hertogenbosch) wordt het beschreven als ‘opus creationis hexameron mundi’ (het werk van de schepping in zes dagen van de wereld). Ook zou het zeer kleurrijk geweest zijn en monsterlijke wezens uit de onderwereld bevat hebben. Bovendien bevatte het naakt en werd het om die reden voor 1615 verplaatst naar achter de bisschopszetel, totdat het stuk ontmanteld werd en de zijluiken op 4 januari 1617 aan het stadsbestuur van 's-Hertogenbosch werden verkocht en deze opgehangen werden in het stadhuis aldaar.[1]
Als Goessen van Aken zijn belofte inderdaad nakwam, betekent dit dat hij tegen 1481 een gewaardeerd schilder was. De beschrijving van het altaarstuk, dat als onderwerp de schepping van de wereld had, komt in grote lijnen overeen met dat van de Tuin der Lusten, althans wat de buitenzijde en misschien ook de binnenzijde van de zijluiken betreft. Het is dus niet onmogelijk dat Goessen de opdracht, die hij op 30 juni 1481 van het kerkbestuur van de Sint-Jan kreeg, deelde met zijn broer Jheronimus. Dit zou erop kunnen wijzen dat beide broers na het overlijden van hun vader in 1478 samen het familieatelier voortzetten, waarbij Goessen optrad als woordvoerder.
Latere leven[bewerken | brontekst bewerken]
Hoe zijn verdere loopbaan verliep is niet helemaal duidelijk. Hij bleef tot zijn dood in het huis aan de Markt wonen. In februari 1485 kreeg hij nog een opdracht van de Tafel van de Heilige Geest – het Bossche armenhuis – en op 1 juli 1493 wordt hij vermeld als ‘meester’.[2] Dit laatste doet vermoeden dat Jheronimus zich inmiddels elders in de stad als zelfstandig schilder gevestigd had, maar, omdat er verder geen enkel werk van Goessen bekend is, denkt men toch dat het meer waarschijnlijk is dat Goessen zijn verdere loopbaan als assistent van zijn broer doorbracht – al dan niet in ‘In Sint Thoenis’. Na 1495 komt Goessen niet meer in de archieven voor en in 1498-1499 wordt zijn vrouw Katelijn vermeld als weduwe. Of Katelijn toen al schilderes was in niet bekend. In ieder geval polychromeerde ze in 1499-1500 een Sint Barbara voor het Grootziekengasthuis. Ze overleed tussen mei 1523, toen ze voor het laatst genoemd werd, en 1525-1526, toen ze uitgeschreven werd als lid van de Lieve Vrouwe Broederschap.[3]
Kinderen[bewerken | brontekst bewerken]
Met zijn vrouw Katelijn had Van Aken minstens twee zoons:
- Johannes Goessens (Jan) van Aken (ca. 1470-1537), schilder en beeldhouwer
- Anthonis Goessens (Anthonis) van Aken (ca. 1478-1516), schilder
Stamboom[bewerken | brontekst bewerken]
| Thomas van Aken ca. 1355-1404/1411 | |||||||||||||||||||||||||||||
| Thomas van Aken † voor 1411 | Jan van Aken ca. 1380-1454 | ||||||||||||||||||||||||||||
| Thomas van Aken ca. 1407-1462 | Jan van Aken ca. 1413-1471 (?) | Goessen van Aken ca. 1418-1467 | Anthonis van Aken ca. 1420-1478 | ||||||||||||||||||||||||||
| Katelijn Priem (ca. 1450-ca. 1524) | Goessen van Aken ca. 1440-ca. 1497 | Jheronimus van Aken alias Bosch ca. 1450-1516 | |||||||||||||||||||||||||||
| Jan van Aken ca. 1470-1537 | Anthonis van Aken ca. 1478-1516 | ||||||||||||||||||||||||||||
Bronnen
Noten |