Lijst van stadspoorten van Leiden

Van de vele Leidse stadspoorten die de stad in de loop van de geschiedenis gehad heeft, resteren nog twee zeventiende-eeuwse exemplaren, de Morspoort en de Zijlpoort. Deze staan aan de noordwest- en de noordoostgrens van de huidige binnenstad, die begrensd wordt door de singels.

Middeleeuwse poorten

De oudste Leidse stadspoorten stammen uit de middeleeuwen en zijn alleen bekend door archeologische opgravingen en uit geschreven bronnen. Het zijn de veertiende-eeuwse Noortpoort en Suytpoort, die aan de uiteinden van de Breestraat stonden. Leiden was toen een kleine stad die begrensd werd door de Oude Rijn aan de noordzijde, het Rapenburg aan de west- en zuidzijde en de huidige Hooigracht aan de oostzijde. In de volgende eeuwen werden bij elke opeenvolgende stadsuitbreiding de poorten die overbodig geworden waren omdat ze binnen de stad waren komen te liggen, gesloopt en andere stadspoorten opgetrokken aan de nieuwe rand van de stad. Aangezien het aanleggen van een nieuwe stadsomwalling een kostbare aangelegenheid was, werden de nieuwe poorten soms eerst in hout uitgevoerd of werd materiaal van de afgebroken poort hergebruikt. In een enkel geval werd zelfs een complete poort verplaatst naar de nieuwe stadsgrens.

De eerste middeleeuwse stadsuitleg vond hierna omstreeks 1346-1355 plaats aan de noord- en oostzijde van de stad. De begrenzing werd nu grofweg gevormd door de Oude Vest, de Vestestraat, het Levendaal en het Rapenburg. Er werden vier nieuwe poorten gebouwd aan het begin en eind van de twee belangrijkste wegen, de Breestraat/Hogewoerd en de Haarlemmerstraat. Een kleine vijfde poort, de Sint-Jorispoort, bevond zich aan de zuidzijde van de stad en gaf toegang tot het doelenterrein van de schutterij.

Bij de volgende stadsuitleg werd het gebied ten zuiden en westen van het Rapenburg bij de stad getrokken. Hier vormde de Witte Singel daarna de stadsgrens. De Sint-Jorispoort en de Noortpoort werden hiermee overbodig. Aan de west- en zuidzijde verrezen nu twee nieuwe stadspoorten: De Witte Poort en de Koepoort. Uit deze periode stamt ook de muurtoren Oostenrijk, het enige restant van de middeleeuwse stadsmuur. Over het uiterlijk van middeleeuwse poorten is niet veel bekend. Vijf stadspoorten staan afgebeeld op een kaart uit ongeveer 1550 van Jan Sluyter, de landmeter van Rijnland. Het waren zware poorten, geflankeerd door torens.

Poorten uit de eerste helft van de zeventiende eeuw

Leiden heeft nooit een volledig vestingstelsel met bolwerken en ravelijnen gehad, zoals dat in de zestiende eeuw vaak rond steden aangelegd werd. Wel werden er na het Spaanse beleg bij enkele stadspoorten verbeteringen uitgevoerd en enkele bolwerken vergroot. Bij de Witte Poort en de Hogewoerdspoort werd het bolwerk zo groot dat er voorpoorten nodig werden aan de rand van de vestingwal. In 1602 werd aan de noordzijde van de stad een poort gebouwd bij de weg over de dijk langs het riviertje de Mare. Ook werd in dat jaar begonnen met de bouw van een nieuwe poort aan het begin van de Haarlemmerstraat, de oude Lopsenpoort was vervallen. Deze nieuwe Blauwpoort dankt zijn naam aan de blauwe Namense steen waaruit hij was opgetrokken.

Vlak nadat deze poort in 1610 gereed kwam vond een nieuwe stadsuitbreiding plaats. Aan de noordzijde werd de stad uitgebreid tot aan de huidige singels en de Oude Herengracht. Hiermee kwam de nieuwe Blauwpoort binnen de stad te liggen. Toch werd hij pas in 1734 gesloopt. Aan de nieuwe stadsgrens verrezen drie nieuwe houten poorten: de Morspoort, de Rijnsburgerpoort en de Marepoort. De poorten werden later vervangen door stenen exemplaren. Ook de Hogewoerdspoort werd in deze jaren van economische voorspoed vervangen.

In 1644 volgde een nieuwe stadsuitbreiding aan de noordzijde. Het deel tussen de Herensingel, de Oude Herengracht en de Haven werd bij de stad getrokken. Hier verrezen twee nieuwe poorten: de Herenpoort en een houten Zijlpoort. In 1650 werd ook middeleeuwse binnenpoort van de Witte Poort vervangen door een modern exemplaar. Deze Witte Poort werd ontworpen door Arent van 's-Gravesande.

Poorten uit de tweede helft van de zeventiende eeuw

In 1659 werd de stad voor het laatst uitgebreid aan de zuidoostkant en kreeg het de omvang die tegenwoordig door de loop van de singels gemarkeerd wordt. Hierdoor kwam de Hogewoerdspoort binnen de stad te liggen. Het nieuwe Hogewoerdsbolwerk, bij de huidige Plantage, kreeg ook een binnen- en een buitenpoort. Omdat de oude Hogewoerdsbinnenpoort pas kort geleden, in 1635, gebouwd was, bleef het gebouw gespaard. Het werd steen voor steen afgebroken en bij het nieuwe bolwerk als de Hogewoerdsbuitenpoort herbouwd. Als binnenpoort werd voorlopig volstaan met twee kolommen met deuren ertussen.

Tussen 1664 en 1682 werden zes bestaande poorten vervangen door nieuwe exemplaren. Deze stadspoorten kregen een meer representatieve dan een defensieve functie. Ze waren minder zwaar en rijker gedecoreerd met natuursteen en beeldhouwwerk dan hun voorgangers. Vijf van deze zes poorten werden ontworpen door de Willem van der Helm. De Marepoort kwam in 1664 gereed en was voornamelijk nodig omdat het verkeer aan de noordzijde van de stad toe was genomen nadat de trekvaart naar Haarlem in 1657 tot stand was gekomen. In 1667 werd de huidige Zijlpoort gebouwd en het jaar daarop de Morspoort. De Hogewoerdsbinnenpoort verrees in 1669 op de plaats van de tijdelijke oplossing uit 1659. De Koepoort verving in 1671 de laatst overgebleven middeleeuwse poort. De laatste stadspoort werd in Leiden in 1682 gebouwd naar ontwerp van Jacobus Roman. Deze bescheiden Herenpoort gaf toegang tot de stadstuinen buiten de singels.

Afbraak in de negentiende eeuw

De stadspoorten werden tussen 1862 en 1876 op twee na allemaal gesloopt om het toenemende verkeer de ruimte te kunnen geven.

Overzicht van alle stadspoorten

Naam	Locatie	Coördinaten	Bouwjaar	Sloopjaar	Afbeelding
Noortpoort of Haagpoort	Westelijk einde van de Breestraat	52° 9′ 37″ NB, 4° 29′ 6″ OL	begin van de veertiende eeuw	eind van de veertiende eeuw
Oostpoort of Suytpoort	Oostelijk einde van de Breestraat	52° 9′ 23″ NB, 4° 29′ 35″ OL	begin van de veertiende eeuw	eind van de veertiende eeuw
Lopsenpoort	Westelijk einde van de Haarlemmerstraat	52° 9′ 42″ NB, 4° 29′ 8″ OL	ca. 1355	1602	Detail van een kaart van Leiden uit ca. 1550, getekend door Pieter Sluyter
(oude) Zijlpoort	Haarlemmerstraat, ter hoogte van de huidige Koestraat	52° 9′ 40″ NB, 4° 29′ 58″ OL	ca. 1355	1646	Detail van de kaart van Leiden van Pieter Sluyter
Costverlorenpoort of Oude Hogewoerdspoort	Hogewoerd, ter hoogte van de huidige Kraaierstraat	52° 9′ 20″ NB, 4° 29′ 53″ OL	ca. 1355	ca. 1635	Detail van de kaart van Leiden van Pieter Sluyter
Sint-Jorispoort	Bij de samenkomst van de huidige Jorissteeg en Geregracht	52° 9′ 17″ NB, 4° 29′ 41″ OL	ca. 1355	eind van de veertiende eeuw
(oude) Koepoort	Zuidelijk einde van de Doezastraat	52° 9′ 13″ NB, 4° 29′ 23″ OL	ca. 1400	1671	Detail van de kaart van Leiden van Pieter Sluyter
(oude) Witte Poort of Haagpoort	Westelijk einde van het Noordeinde	52° 9′ 36″ NB, 4° 28′ 53″ OL	ca. 1419	1650	Detail van de kaart van Leiden van Pieter Sluyter
(oude) Hogewoerdsbuitenpoort	Voor de oostkant van de Costverlorenpoort	52° 9′ 20″ NB, 4° 29′ 53″ OL	1578	1659	Detail van de kaart van Leiden van Pieter Bast (1600)
Witte Poort (buitenpoort)	Voor de westkant van de Witte Poort	52° 9′ 36″ NB, 4° 28′ 53″ OL	1592	1862	Foto van Bernard Bruining
(oude) Marepoort	Noordelijk einde van de Lange Mare	52° 9′ 45″ NB, 4° 29′ 25″ OL	1602	?	Gevelsteen met een afbeelding van de Oude Marepoort
Blauwpoort of (oude) Rijnsburgerpoort	Op de plaats van de Lopsenpoort	52° 9′ 42″ NB, 4° 29′ 8″ OL	1602-1610	1734	Schilderij (ca. 1636-1665) van Abraham Beerstraaten met op de achtergrond de Blauwpoort
(oude) Morspoort	Op de plaats van de huidige Morspoort	52° 9′ 43″ NB, 4° 28′ 55″ OL	1611	In 1640 vervangen door een nieuwe houten poort
(houten) Rijnsburgerpoort	Noordelijk einde van de Steenstraat	52° 9′ 50″ NB, 4° 29′ 4″ OL	1611	In 1632 vervangen door de Rijnsburgerpoort
(oude) Marepoort	Noordelijk einde van de Nieuwe Mare, aan de westkant van de Mare	52° 9′ 51″ NB, 4° 29′ 21″ OL	1627	1666	Detail met de Oude Marepoort van een kaart uit 1656 van de Haarlemmertrekvaart. Rechts (noorden) het begin van de trekvaart, links, aan de andere kant van de stadswal de Mare
Rijnsburgerpoort	Op de plaats van de houten Rijnsburgerpoort	52° 9′ 50″ NB, 4° 29′ 4″ OL	1632	1867	Foto van Jan Goedeljee
(oude) Hogewoerdsbinnenpoort	Op de plaats van de Costverlorenpoort	52° 9′ 20″ NB, 4° 29′ 53″ OL	1635	1659	Dit is dezelfde poort als de Hogewoerdsbuitenpoort
(houten) Zijlpoort	Op de plaats van de huidige Zijlpoort	52° 9′ 42″ NB, 4° 30′ 15″ OL	1644	1667	Detail van de plattegrond van Leiden door Joan Blaeu uit 1649
(oude) Herenpoort	Noordelijk einde van de Oude Herengracht	52° 9′ 48″ NB, 4° 30′ 3″ OL	1635	1682	Detail van de plattegrond van Leiden door Joan Blaeu uit 1649
Witte Poort (binnenpoort)	Op de plaats van de oude Wittepoort	52° 9′ 36″ NB, 4° 28′ 53″ OL	1644	1864	Foto van Jan Goedeljee
Hogewoerdsbuitenpoort	Oostelijk einde van de Hogewoerd	52° 9′ 20″ NB, 4° 30′ 12″ OL	1659	1867	Foto van Jan Goedeljee
Marepoort	In plaats van de oude Marepoort, aan de andere zijde van de Mare, noordelijk eind van de Korte Mare	52° 9′ 51″ NB, 4° 29′ 22″ OL	1664	1864	Foto van Jan Goedeljee
Zijlpoort	Op de plaats van de houten Zijlpoort	52° 9′ 42″ NB, 4° 30′ 15″ OL	1667	-	De Zijlpoort in 2017
Morspoort	Op de plaats van de oude Morspoort	52° 9′ 43″ NB, 4° 28′ 55″ OL	1668	-	De Morspoort rond 1900
Hogewoerdsbinnenpoort	Ten westen van de Hogewoerdsbuitenpoort	52° 9′ 20″ NB, 4° 30′ 8″ OL	1669	1876	Foto van C. Steenbergh
Koepoort	Op de plaats van de oude Koepoort	52° 9′ 13″ NB, 4° 29′ 23″ OL	1671	1864	Foto van Jan Goedeljee
Herenpoort	Op de plaats van de oude Herenpoort	52° 9′ 48″ NB, 4° 30′ 3″ OL	1682	1863	Tekening van de Herenpoort (1771) van P. C. la Fargue

Bronnen, noten en/of referenties

Ida Wietske Lambrechtsen-van Essen, De stadspoorten van Leiden en stadsbouwmeester Willem van der Helm (ca. 1628-1675), Utrecht 1994, ISBN 90-5345-045-9.
R.M.R. van Oosten, 'Open de poort! Archeologische sporen van het verdedigingsstelsel van Leiden: van middeleeuwse stadsmuren, naar 17e-eeuwse stadswallen en 19e-eeuwse afbraak', in: Chrystel R. Brandenburgh (red.), Dwars door de stad: Archeologische en bouwhistorische ontdekkingen in Leiden, Leiden 2007, ISBN 978-90-5997-042-7.