Puntstempel

Postzegel met puntstempel 24 (Deventer)

Postzegel met puntstempel 220 (Groenlo)

Een puntstempel was een type poststempel dat de Nederlandse PTT gebruikte tussen 1 april 1869 en 15 juni 1893.

Beschrijving

Het stempel bestond uit een aantal vette punten, gerangschikt in een ruitpatroon met een getal in het midden. De ruit is boven en beneden afgeknot. De officiële circulaire waarin de invoering van dit stempel werd aangekondigd, sprak dan ook van 'een nommer, in zeskantige vorm, door punten omgeven'. 'Nommerstempel' was de officiële naam voor het stempel, maar het publiek sprak al gauw van ‘puntstempel’. Het nummer is een code voor het postkantoor van verzending.

Puntstempels maken deel uit van de categorie nummerstempels. Ook in het buitenland werden in veel landen in deze periode stempels met een nummercode gebruikt. In Frankrijk en het Keizerrijk Rusland werd het nummer omgeven door een aantal punten, net als in Nederland. In Groot-Brittannië werd het omgeven door strepen en in Denemarken door cirkels.

Beknopte geschiedenis

De nummers werden verstrekt in alfabetische volgorde. Nummer 1 hoorde bij Alkmaar, nummer 135 bij Zwolle. De nummers 136 t/m 138 werden uitgegeven aan spoorwegpostkantoren. Later kregen nog 127 nieuwe postkantoren een puntstempel. De laatste was Waddinxveen, dat op 1 juni 1893 nummer 259 kreeg. Veertien dagen later werden de puntstempels ingetrokken.

Het voordeel van een puntstempel boven het daarvóór gebruikelijke stempel 'Franco-kastje' (het woord 'Franco' in een rechthoek) was dat de plaats van verzending te achterhalen was. Bovendien maakten de vette punten het vrijwel onmogelijk om de inkt van de zegel af te wassen. Dat voorkwam hergebruik. Gebruik van het puntstempel was verplicht op brieven en kwitanties en verboden op briefkaarten en drukwerken. In de praktijk zien we toch weleens een briefkaart of (vaker) een drukwerkbrief die is vernietigd met een puntstempel.

Om bepaling van de datum van verzending mogelijk te maken werd naast de postzegel een dagtekeningstempel afgeslagen.

Puntstempels werden uitsluitend uitgegeven aan postkantoren, niet aan hulppostkantoren en bijpostkantoren. Tweemaal werd een puntstempel ingetrokken omdat het bijbehorende postkantoor werd gedegradeerd. Dat gebeurde met Delfshaven en Dirksland. De bijbehorende nummers 21 en 25 werden later toegekend aan hulppostkantoren die werden gepromoveerd tot postkantoor.

We vinden puntstempels op zegels vanaf de eerste emissie (1852) tot en met de emissie 1891 (prinses Wilhelmina). Afstempelingen op de eerste twee emissies zijn schaars, deze postzegels werden bij de invoering van het puntstempel al niet meer op de postkantoren verkocht.

Lijst van postkantoren met puntstempels

nummer	plaats	nummer	plaats	nummer	plaats	nummer	plaats
1	Alkmaar	66	Leerdam	131	Zevenbergen	196	Gennep
2	Almelo	67	Leeuwarden	132	Zierikzee	197	Dongen
3	Alphen	68	Leiden	133	Zutphen	198	Olst
4	Amersfoort	69	De Lemmer	134	Zwartsluis	199	Alblasserdam
5	Amsterdam	70	Loenen	135	Zwolle	200	Katwijk aan Zee
6	Apeldoorn	71	Maarssen	136	Amsterdam-Emmerik	201	Winkel
7	Appingedam	72	Maassluis	137	Arnhem-Oldenzaal	202	Meersen
8	Arnhem	73	Maastricht	138	Moerdijk-Antwerpen	203	Epe
9	Assen	74	Medemblik	139	Asten	204	Wildervank
10	Bergen op Zoom	75	Meppel	140	Laren	205	IJsselstein
11	Beverwijk	76	Middelburg	141	Utrecht-Zwolle	206	Nijverdal
12	Bolsward	77	Monnikendam	142	Abcoude	207	IJzendijke
13	(Zalt)bommel	78	Naarden	143	Montfoort	208	Ootmarsum
14	Boxmeer	79	Ter Neuzen	144	Bruinisse	209	Zandvoort
15	Boxtel	80	Noordwijk	145	Egmond aan Zee	210	Overveen
16	Breda	81	Nijkerk	146	Lichtenvoorde	211	Warmond
17	Breskens	82	Nijmegen	147	Kamp bij Laren	212	St. Oedenrode
18	Brielle	83	Oldenzaal	148	Bergum	213	Ommen
19	Brummen	84	Onderdendam	149	Haaksbergen	214	Princenhage
20	Culemborg	85	Oosterhout	150	Valkenswaard	215	Waspik
21	tot 1-5-1886: Delfshaven na 1-1-1891: Emmen	86	Oud-Beierland	151	Oisterwijk	216	Vught
22	Delft	87	Oudenbosch	152	Scheveningen	217	Voorburg
23	Delfzijl	88	Oudewater	153	Oss	218	Valkenburg
24	Deventer	89	Purmerend	154	Bodegraven	219	Renkum
25	tot 16-12-1890: Dirksland na 1-1-1891: 's-Graveland	90	Roermond	155	Kamp Wieselsche Veld	220	Groenlo
26	Doesburg	91	Rotterdam	156	Zwijndrecht	221	Lobith
27	Doetinchem	92	Roosendaal	157	Boskoop	222	Terschelling
28	Dokkum	93	Sas van Gent	158	De Rijp	223	Koog-Zaandijk
29	Dordrecht	94	Schagen	159	Kamp bij Millingen	224	Amerongen
30	Dragten (Drachten)	95	Schiedam	160	Sliedrecht	225	Aalten
31	Driebergen	96	Schoonhoven	161	Rijssen	226	Lekkerkerk
32	Edam	97	Sittard	162	Voorschoten	227	Doorn
33	Eindhoven	98	Sluis	163	Workum	228	Cuijk
34	Elburg	99	Sneek	164	Makkum	229	Hardingsveld (Hardinxveld)
35	Enkhuizen	100	Steenbergen	165	Joure	230	Wassenaar
36	Enschede	101	Steenwijk	166	Ginneken	231	Ravestein
37	Franeker	102	Terborgh	167	Druten	232	Winsum
38	Geertruidenberg	103	Texel	168	Rhenen	233	Grouw
39	Goes	104	Tholen	169	Sappemeer	234	Vlijmen
40	Goor	105	Tiel	170	Kaatsheuvel	235	Naaldwijk
41	Gorinchem	106	Tilburg	171	Wijhe	236	Breukelen
42	Gouda	107	Utrecht	172	Barneveld	237	Hillegom
43	Grave	108	Vaals	173	Gorredijk	238	Oirschot
44	's-Gravenhage	109	Veendam	174	Delden	239	Borne
45	Groningen	110	Veenendaal	175	Stadskanaal	240	Akkrum
46	Haarlem	111	Veghel	176	Geldrop	241	De Bilt
47	Haarlemmermeer	112	Velp	177	Baarn	242	Bussum
48	Harderwijk	113	Venlo	178	Klundert	243	Velsen
49	Harlingen	114	Vianen	179	Oosterbeek	244	Uithuizen
50	Hattem	115	Vlaardingen	180	Blokzijl	245	Huizen
51	Heerenveen	116	Vlissingen	181	Wolvega	246	Borculo
52	Heerlen	117	Waalwijk	182	's-Gravenzande	247	Dieren
53	Den Helder	118	Wageningen	183	Mijdrecht	248	Vreeswijk
54	Hellevoetsluis	119	Weert	184	Oude Pekela	249	Gulpen
55	Helmond	120	Weesp	185	Balk	250	Ierseke
56	Hengelo	121	Willemstad	186	Dedemsvaart	251	Sloterdijk
57	's-Hertogenbosch	122	Winschoten	187	Elst	252	Kollum
58	Heusden	123	Winterswijk	188	IJmuiden	253	Raalte
59	Hilversum	124	Woerden	189	Smilde	254	Heemstede
60	Hoogeveen	125	Wormerveer	190	Lochem	255	Ede
61	Hoogezand	126	Woudrichem	191	Scheemda	256	Eibergen
62	Hoorn	127	Wijk bij Duurstede	192	Nieuwe Pekela	257	Middelharnis
63	Hulst	128	Zaandam	193	Venray	258	Soest
64	Kampen	129	Zeist	194	Raamsdonk	259	Waddinxveen
65	Koevorden (Coevorden)	130	Zevenaar	195	Gemert

Sommige plaatsnamen werden in die tijd anders geschreven dan nu. Hier en daar is in bovenstaande tabel de moderne naam tussen haakjes toegevoegd en in een enkel geval is de spelling gemoderniseerd. Roosendaal werd toen bijvoorbeeld geschreven als Rozendaal, maar dat kan verwarring wekken met Rozendaal bij Arnhem (dat overigens geen puntstempel had).

De stempels 6 en 66 kregen oorspronkelijk een extra punt om ze te onderscheiden van 9 en 99. Toen deze stempels werden vervangen, liet men de extra punt vallen, zodat bij een losse zegel vaak moeilijk te zien is of het stempel 6 of 9, 66 of 99 is.

Puntstempels in de Nederlandse koloniën

Postzegel met het zeldzame puntstempel 114 van Nederlandsch-Indië: Rantau Prapat op Sumatra

Deense postzegel met het stempel 1 van Kopenhagen

Ruitvormig stempel met grote cijfers op een Franse zegel. Nummer 293 werd gebruikt in Bains-en-Vosges

Een van de ruitvormige stempels die tussen 1856 en 1867 in gebruik waren in het Hertogdom Brunswijk

Ruitvormig stempel met kleine cijfers op een Franse zegel. Nummer 1152 werd gebruikt in Duinkerke

Postzegel met een 'molenradstempel' uit het Koninkrijk Beieren. Stempel 441 hoorde bij Pottenstein

Ruitvormig stempel voor een postkantoor in Ierland. Nummer 70 werd gebruikt in Boyle

Russische postzegel met het rechthoekige nummerstempel 44, gebruikt in Dvinsk (Duits: Dünaburg, nu Daugavpils in Letland)

Russische postzegel met het stempel van bijpostkantoor 1 in Sint-Petersburg

Tussen 1 januari 1874 en 14 april 1893 werden ook in Nederlands-Indië (toen nog geschreven als Nederlandsch-Indië) puntstempels gebruikt. De uitgifte gebeurde niet systematisch in alfabetische volgorde. Zo staat puntstempel 1 voor Weltevreden en puntstempel 120 (de laatste van de reeks) voor Toeren (nu Turen bij Malang).

Ook in de Nederlandse Antillen en Suriname werd een beperkt aantal puntstempels gebruikt: de nummers 201 t/m 203 op de Antillen, nummer 204 in Paramaribo, de nummers 205 t/m 207 op schepen van de Koloniale Vaartuigendienst in Suriname en de nummers 208 en 209 weer op de Antillen.

Nummerstempels in andere landen

In de tijd dat Nederland puntstempels gebruikte, waren ook in andere landen stempels met een nummercode in gebruik. Eén land, IJsland, gebruikte ze zelfs nog in de twintigste eeuw.

Denemarken

In Denemarken werden stempels gebruikt met een nummer in drie concentrische cirkels. Nummer 1 hoorde bij Kopenhagen.

Duitsland

In verschillende landen waaruit in 1871 het Duitse Rijk ontstond, waren nummerstempels (Duits: Nummernstempel) in gebruik. De afbeeldingen laten stempels uit het Hertogdom Brunswijk en het Koninkrijk Beieren zien, maar daarnaast had bijvoorbeeld Pruisen stempels met nummers in vier en Baden stempels met nummers in vijf concentrische cirkels.

Frankrijk

In Frankrijk waren tussen 1862 en 1872 puntstempels in gebruik in twee typen: met grote en met kleine cijfers (Frans: cachets oblitérants à gros chiffres, respectievelijk à petits chiffres). De vorm van de stempels was een ruit, die, anders dan in Nederland en Rusland, niet was afgeknot.

Groot-Brittannië

In Groot-Brittannië werden tussen 1840 en 1853 stempels gebruikt waarin het nummer was uitgespaard in een patroon van lijntjes (Engels: numerical cancellation of numeral cancellation). Dat patroon was ellipsvormig voor plaatsen in Engeland en Wales, rechthoekig voor plaatsen in Schotland en ruitvormig voor plaatsen in Ierland (tot 1921 hoorde de huidige Ierse republiek nog bij Groot-Brittannië).

Rusland

Tussen januari 1858 en december 1863 werden in het Keizerrijk Rusland nummerstempels gebruikt. Om de nummers heen stonden vette punten in verschillende patronen:

• Rond voor provinciehoofdsteden. Sint-Petersburg had het nummer 1, Moskou het nummer 2, en de volgende plaatsen waren alfabetisch, vanaf Archangelsk met nummer 3 tot en met Jaroslavl met nummer 60.
• Ellipsvormig voor negen belangrijke grenssteden.
• Rechthoekig voor hoofdsteden van oejezden. Deze stempels werden in willekeurige volgorde verstrekt, net als de volgende typen. De nummers liepen van 1 tot en met 608.
• Een afgeknotte ruit voor dorpen. Deze stempels lijken erg op de Nederlandse puntstempels, alleen zijn de punten ronder.
• Een afgeknotte driehoek voor poststations.
• Zeshoekig voor postkantoren in de trein ('postwagons').

Tussen 1880 en 1905 gebruikten de bijpostkantoren in Sint-Petersburg cirkelvormige stempels met in de cirkel een geometrische figuur en daarin het nummer van het bijkantoor. De figuur varieerde: bij kantoor 1 was het bijvoorbeeld een vierkant, bij kantoor 5 een davidster, bij kantoor 13 een driehoek.

In Moskou waren soortgelijke stempels in gebruik, maar daar was de buitenste figuur een ellips in plaats van een cirkel.

Literatuur

• P.R.Bulterman, De Poststempels van Nederlands Indië 1864-1950, Davo, Deventer, 1981.
• D.C. Hoogerdijk, Speciaalcatalogus van de puntstempels van Nederland, Van Dieten, Den Haag, 1979.
• A.V. Kiryushkin en P.E. Robinson, Russian Postmarks: An Introduction and Guide, J. Barefoot Ltd., York, 1989, blz. 16-32.
• H. Koopman, Catalogus puntstempels van Nederland, Wiggers de Vries, Amsterdam/Van Dieten, Den Haag, 1981.
• NVPH-catalogus, de hoofdstukken 'Nummerstempels van Nederland' (waaraan de bovenstaande tabel van puntstempels is ontleend) en 'Nummerstempels Nederlands Indië'.

Externe links

• Puntstempels Nederland
• Puntstempels Nederlands Indië (gearchiveerd)
• Duitse stempeldatabank