Verbintenis uit de wet

Verbintenis uit de wet is een term uit het verbintenissenrecht waarmee wordt bedoeld een verbintenis die ontstaat tussen twee of meer personen als gevolg van een bepaalde gebeurtenis of handeling (een rechtsfeit), waarbij de wet zelf aan die gebeurtenis of handeling het ontstaan van een verbintenis toekent. Het grote verschil met de andere soort verbintenis, die ontstaat door het sluiten van een overeenkomst is dat er bij de verbintenis uit de wet geen sprake is van het vrijwillig en opzettelijk aangaan van de verbintenis door een rechtshandeling. Dat brengt mee dat de wet zelf regels geeft over de rechten en plichten van de betrokken personen. In tegenstelling tot de regels voor de overeenkomst, die vaak van regelend recht zijn, geldt bij deze soort verbintenis dat de wettelijke regels van dwingend recht zijn.

Het begrip verbintenis uit de wet wordt in diverse rechtssystemen toegepast, waaronder het Nederlandse en het Belgische.

Situatie in Nederland

Rechtsfeitenschema Nederlands privaat- en publiekrecht
Feiten (gebeurtenissen, omstandigheden, handelingen, tijdsverlopen)
Rechtsfeiten (gebeurtenissen, omstandigheden, handelingen, tijdsverlopen met rechtsgevolg)														Blote feiten (gebeurte­nissen, omstandig­heden, menselijke hande­lingen, tijds­verlopen zonder rechts­gevolg)
Menselijke handelingen met rechtsgevolg													Blote rechtsfeiten (feiten met rechts­gevolg, zijnde geen menselijke hande­lingen) verjaring overlijden geboorte naburigheid
Rechtshandelingen (menselijke handelingen met beoogd rechtsgevolg)											Feitelijke handelingen (menselijke handelingen met niet-beoogd rechtsgevolg)
Eenzijdige rechtshandelingen			Meerzijdige rechtshandelingen								Onrechtmatige daad veroorzaken ongeluk, gevaarzetting en/of Strafbaar feit moord, doodslag, diefstal	Rechtmatige daad zaakwaar­neming, ongerecht­vaardigde verrijking, onverschul­digde betaling
Eenzijdige privaatrechtelijke rechtshandeling		Eenzijdige publiek­rechtelijke rechts­handeling wetgeving besluit met algemene strekking, beschikking, vonnis	Meerzijdige privaatrechtelijke rechtshandeling							Meerzijdige publiek­rechtelijke rechts­handeling afspraak tussen overheids­organen
Gerichte eenzijdige privaat­rechtelijke rechts­handeling aanbod, aanvaarding, opzegging arbeids­overeen­komst	Ongerichte eenzijdige privaat­rechtelijke rechts­handeling wilsbe­schikking, verwerping/ aanvaarding erfenis		Privaatrechtelijke overeenkomsten						Overige privaat­rechtelijke meer­zijdige rechts­hande­lingen
			Verbintenisscheppende (obligatoire) overeenkomst		Goederen­rechtelijke overeen­komst levering, cessie	Bevrijdende (liberatoire) overeen­komst kwijt­schelding, afstand	Familie­rechte­lijke overeen­komst huwelijks­voor­waarden	Overige overeen­komsten
			Wederkerige overeen­komst koop, huur	Eenzijdige overeen­komst schenking, bewaarneming

Onrechtmatige daad

Veruit de belangrijkste verbintenis uit de wet is de onrechtmatige daad. Zelfs zo belangrijk dat de andere verbintenissen uit de wet omschreven worden als verbintenissen uit andere bron dan onrechtmatige daad of overeenkomst (Titel 4 van Boek 6 BW en in het bijzonder artikel 6:162 BW).

De wettelijke regeling van de onrechtmatige daad is bij de invoering van het Nieuw Burgerlijk Wetboek in Nederland aanzienlijk uitgebreid. Naast een algemene regeling voor de onrechtmatige daad kent de wet nu uitgebreidere regeling voor de aansprakelijkheid voor zaken en personen, een regeling voor product-aansprakelijkheid, voor misleidende reclame en voor aansprakelijkheid bij het elektronisch rechtsverkeer. Voor een deel betreft dit overigens de vertaling van Europees recht.

Rechtmatige daden

Naast onrechtmatige daden kent de wet ook rechtmatige daden die een verbintenis uit de wet kunnen opleveren. Hieronder valt: Zaakwaarneming (art. 6:198 en volgende BW), onverschuldigde betaling (art.6:203 en volgende BW), ongerechtvaardigde verrijking (art. 6:212 BW)

Zaakwaarneming

Zaakwaarneming (art. 6:198 e.v. BW) is het bewust behartigen van het belang van een ander, zonder dat daaraan een overeenkomst ten grondslag ligt. Als aan de voorwaarden wordt voldaan, ontstaat er een verbintenis van de belanghebbende om de schade te vergoeden die de zaakwaarnemer heeft geleden. De zaakwaarnemer is op zijn beurt verplicht de nodige zorg te betrachten bij de waarneming. Ter verduidelijking een voorbeeld. Als de buren met vakantie gaan en zij spreken met je af dat jij tijdens de vakantie de planten verzorgt, is er geen sprake van zaakwaarneming, want er is een afspraak (overeenkomst). Als de buren een avond weg zijn en er breekt een noodweer uit waardoor er bij de buren schade dreigt te ontstaan en jij neemt maatregelen om die schade te voorkomen of te beperken, dan is er sprake van zaakwaarneming.

Onverschuldigde betaling

De wet spreekt over onverschuldigde betaling (art. 6:203 e.v. BW) als zonder rechtsgrond een prestatie is verricht. In dat geval kan van de ontvanger ongedaanmaking van de prestatie worden gevorderd. Wie bijvoorbeeld een schuld aflost terwijl hij de schuld al eerder heeft afgelost, kan het te veel betaalde terugvorderen als hij zijn vergissing ontdekt.

Het voldoen aan een natuurlijke verbintenis is geen onverschuldigde betaling, en kan dus niet worden teruggevorderd. Zie het arrest Goudse bouwmeester.

Ongerechtvaardigde verrijking

Ongerechtvaardigde verrijking lijkt op onverschuldigde betaling. Bij onverschuldigde betaling (art. 6:203 BW) is er sprake van twee partijen, diegene die heeft betaald vordert terug van degene aan wie hij onverschuldigd heeft betaald. Bij ongerechtvaardigde verrijking (art. 6:212 BW) gaat het om situaties waarbij een derde profiteert en zonder redelijke grond verrijkt wordt.

Situatie in België

In België ontstaan verbintenissen net zoals in Nederland op grond van quasi-contracten (d.w.z. zaakwaarneming, verrijking zonder oorzaak en onverschuldigde betaling) en onrechtmatige daad. In België kunnen deze begrippen echter een zelfstandige en verschillende invulling hebben. Wat België betreft worden deze gronden uitvoeriger behandeld in de gelijknamige aparte artikels.