Satricum

Studenten aan het werk in Satricum (1983)

Satricum is de naam van een antieke stad ongeveer 60 km ten zuiden van Rome, het tegenwoordige Borgo Le Ferriere.

Geografie

Tussen de stad Rome en Satricum liep een weg, min of meer parallel aan de Via Appia. De stad zelf is grotendeels verdwenen door onder andere intensief ploegen in de 20e eeuw, maar de heuvel met de tempel van Mater Matuta is tamelijk ongeschonden gebleven. Rond deze heuvel, ook wel akropolis genoemd, liggen de Pontijnse Moerassen die grotendeels drooggelegd zijn in de jaren 20 van de 20e eeuw. Satricum ligt circa tien kilometer van zee, met steden als Nettuno en Anzio in de nabijheid.

Stichting

De oudste bewoningssporen dateren uit de 9e eeuw voor Chr. Er ontstond toen een huttendorp op de zogenaamde acropolis. Een van deze hutten had een rituele functie. In de Archaïsche periode ofwel de 6de eeuw v. Chr. vond er een belangrijke monumentalisering van de stad plaats. Op de resten van de tempelhut wwrd een tempel gebouwd met een stenen fundament. Deze tempel werd gewijd aan de godin Mater Matuta.

Archaïsche periode

de Archaïsche periode ofwel de late 7de en 6de eeuw voor. Chr. vond er een belangrijke monumentalisering van de stad plaats. Op de resten van de tempelhut werd rond 640 voor Chr. een tempel gebouwd met een stenen fundament. Deze zogenaamde Tempel 0 werd gewijd aan de godin Mater Matuta. Rond de tempel zijn de resten opgegraven van verschillende huizen. Net als de tempel waren deze huizen gefundeerd op grote tufblokken. In de tweede helft van de 6de eeuw voor Chr. werd de tempel vervangen door een veel grotere tempel: Tempel I.

Albanen en Volsken

Volgens oude bronnen vormde Satricum aanvankelijk een kolonie van de Albanen (de bewoners van de Albaanse heuvels ten oosten van Satricum). De stad was volgens een dubieuze lijst van Dionysius van Halicarnassus lid van de in 499 v.Chr. opgerichte Latijnse Bond, en werd vanaf 488 v.Chr. bewoond door de Volsken. Rome nam Satricum een aantal keren in, maar verloor het ook weer. Tot twee keer toe brandde de stad geheel af.

Op de resten van Tempel I werd rond 485 voor Chr. een nieuwe tempel gebouwd: Tempel II. Deze Tempel II is het meest monumentale gebouw dat tot nog toe in Satricum is opgegraven. Livius vertelt hoe de stad in de daarop volgende periode werd bewoond door de Volscen. De afgelopen jaren heeft het archeologisch onderzoek zich onder andere gericht op de vraag of de aanwezigheid van deze Volscen archeologisch bewezen kan worden. Er zijn door de UvA inmiddels verschillende graven uit de 5de eeuw opgegraven. De interpretatie van de vondsten is bediscusieerd, maar duiden mogelijk op een vestiging van de Volscen in Satricum.

Vanaf 346 v.Chr. is de locatie Satricum alleen nog maar bekend vanwege de tempel van Mater Matuta. De meest recente votiefgaven worden rond 100 v.Chr. gedateerd. Hieruit kan mogelijk afgeleid worden dat de cultus rond dit tijdstip ophield te bestaan.

Romeinse tijd

In de late Republiek en vroege Keizertijd werden er op en rond het voormalig stadsgebied van Satricum een aantal villae ofwel boerderijen gebouwd. Een van deze villae is in 1984 opgegraven. De villa werd in het begin van de eerste eeuw na Christus gebouwd en bestond uit twee delen. Het woondeel ofwel pars urbana is gebouwd als een romeins stadshuis. Een gang leidde naar een atrium waaromheen de belangrijkste vertrekken waren gesitueerd. In het atrium lag een kostbare mozaïekvloer met ingelegde marmerfragmenten. De belangrijkste vertrekken waren gedecoreerd met wandschilderingen met lineaire patronen. Naast de pars urbana lag een badhuis. Van dit badhuis is vooral het hypocaustum goed geconserveerd. Dit hypocaustum is een ruimte onder de vloer van het caldarium of tepidarium waardoor hete lucht stroomt. Het tweede deel van de villa is de pars rustica. Dit deel van de villa werd gebruikt voor de agrarische werkzaamheden. De villa werd rond het midden van de vijfde eeuw na Christus verlaten.

Middeleeuwen

In de middeleeuwen werden de ruïnes van de Romeinse villa opnieuw bewoond. Bij de opgraving werd een aanzienlijke hoeveelheid middeleeuws materiaal aangetroffen. De vondsten dateren deze bewoning in het midden van de negende of 10e eeuw n. Chr.

Archeologische geschiedenis

De stad werd in 1896 ontdekt en vervolgens door Italiaanse archeologen ten dele opgegraven (1896-1898 en 1907-1910). Sinds 1977 vinden in Satricum Nederlandse opgravingen plaats, eerst uitgevoerd door het Koninklijk Nederlands Instituut Rome (KNIR) en de Rijksuniversiteit Groningen (RUG); de leiding was in handen van C.M. Stibbe; vanaf 1991 door de Universiteit van Amsterdam (UvA) onder leiding van M. Gnade.

Het antieke Satricum was voor centraal-Italische begrippen een middelgrote stad van ca. 40 ha. die tussen 900 en 450 v.Chr. tot grote bloei kwam. Die dankte zij vooral aan haar gunstige ligging: aan de zuidrand van een vruchtbare kustvlakte, gelegen tussen het Griekse zuiden en het Etruskische noorden van Italië. De archeologische resten omvatten hutten, huizen, grafvelden, votiefdepots en een enorm tempelcomplex gewijd aan de Romeinse godin Mater Matuta. De bewoningsgeschiedenis van de stad loopt vanaf de 9e eeuw v.Chr. tot in de Romeinse tijd. Romeinse geschiedschrijvers noemen de stad enkele malen vanwege haar verzet tegen de Romeinse expansie.

Verder lezen

• C.M. Stibbe et al., Lapis Satricanus. Archaeological, Epigraphical, Linguistic and Historical Aspects of the New Inscription from Satricum, Den Haag 1980
• Het veel uitgebreidere lemma op de engelse wikipedia
• L. Richardson Jr., art. SATRICUM (Conca) Italy, in R. Stillwell - e.a. (edd.), The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, Princeton, 1976.
• Gnade, M. (red.), Satricum: Trenta anni di scavi olandesi (tentoonstellingscatalogus Le Ferriere - Latina 2007), Leuven: Peeters, ISBN 978-90-78863-14-4
• Heldring, Barbara, Satricum, a town in Latium, Stichting Nederlands studiecentrum voor Latium, Tonden, zonder jaar. Vertaling van Satricum, een stad in Latium.