Võro

Võro võro kiil
Gesproken in	Zuidelijk Estland
Sprekers	±70.000
Taalfamilie	Finoegrisch, Oostzeefins
Alfabet	Latijns alfabet
Officiële status
Officieel in	Estland
Taalorganisatie	Võro Instituut
Taalcodes
ISO 639-1	-
ISO 639-2	-
ISO 639-3	vro
Portaal    Taal

Het Võro-taalgebied in de provincie Võro (Võromaa) met haar historische ligging tussen Tartu- en Setogebieden, Rusland (Vinnemaa) en Letland (Lätimaa)

Võro (võro kiil) is een taal die tot de Oostzeefinse tak van de Fins-Oegrische talen behoort. Traditioneel is het een dialect van het Zuid-Estisch of Estisch, maar het heeft z'n eigen letterkundige taal en is in onderzoek voor officiële erkenning als een autochtone regionale taal van Estland. Het Võro heeft ongeveer 70.000 sprekers waarvan de meeste in zuidoost-Estland, in de acht parochiën van Võrumaa: Karula, Harglõ, Urvastõ, Rõugõ, Kanepi, Põlva, Räpina, en Vahtsõliina. Deze gemeenten zijn tegenwoordig ondergebracht in de provincies Võrumaa en Põlvamaa met delen van de provincies Valgamaa en Tartumaa. Sprekers kunnen ook in plaatsen als Tallinn, Tartu en de rest van Estland gevonden worden.

Geschiedenis

Võro is een afstammeling van de oude Zuid-Estische stamtaal en is niet erg beïnvloed door het Standaardestisch (gebaseerd op Noord-Estische dialecten). Võro werd ooit verder naar het zuiden en oosten van het historische Võromaa gesproken, in gebieden die nu tot Letland en Rusland behoren. Behalve Võro zijn er nog andere varianten van het Zuid-Estisch, onder meer Mulgi, Tartu en Seto.

Een van de eerste geschriften in het Zuid-Estisch is een vertaling van het Nieuwe Testament ("Wastne Testament") gepubliceerd in 1686. Hoewel de status van het Zuid-Estisch af begon te nemen na de jaren tachtig van de 19e eeuw, onderging de taal een opleving in de late jaren tachtig van de 20e eeuw.

Huidige situatie

Vandaag de dag wordt Võro gebruikt in werk van sommige van Estlands bekendste toneelschrijver, dichters en auteurs. Võro wordt eenmaal per week onderwezen op 26 scholen. De enige krant in Võro, „Uma Leht”, komt tweemaal per maand uit. Estlands deelname aan het Eurovisiesongfestival in 2004 werd vertegenwoordigd door Neiokõsõ met het nummer „Tii”, dat in Võro werd gezongen. Võro wordt in gevaar gebracht door het Standaardestisch vanwege het tekort aan wettelijke verplichtingen van de regering om de taal te beschermen.

Orthografie

Võro gebruikt (zoals het Estisch en Fins) het Latijnse alfabet. De meeste letters (ook ä, ö, ü, en õ) hebben dezelfde uitspraak als in het Estisch. Enkele uitzonderingen: q staat voor de glottisslag [(ʔ)] en y heeft een uitspraak vergelijkbaar met de Russische ы. ´ Geeft de synchronische fonetische palatalisatie van medeklinkers aan (zoals in het Pools): ś, ń, ľ, ť, ḱ, h́, ḿ etc. In plaats van het accent aigu, wordt vaak een apostrof gebruikt: s', l', etc.

Fonologie

Klinkers

	Front		Back
	Ongerond	Afgerond	Onafgerond	Afgerond
Dicht	[i]	[y]	[ɨ]	[u]
Mid	[e]	[ø]	[ɤ]	[o]
Open	[æ]		[ɑ]

In Võro is er klinkerharmonie, iets dat in de meeste Fins-Oegrische talen voorkomt maar in het moderne Standaardestisch ontbreekt.

Medeklinkers

	Bilabiaal	Labiodentaal	Alveolaar	Postalveolaar	Palataal	Velaar	Glottaal
Plosief	[p pʲ]		[t tʲ]			[k kʲ]	[ʔ]
Nasaal	[m mʲ]		[n nʲ]			[ŋ ŋʲ]
Fricatief		[v vʲ]	[s sʲ]				[h hʲ]
Approximant			[l lʲ]		[j]
Tril			[r rʲ]

Alle medeklinkers in Võro (behalve /j/ en /ʔ/) kunnen gepataliseerd zijn. De glottisslag (q, IPA [ʔ]) is een veelvoorkomende klank in Võro.

Taalvoorbeelden

Artikel een van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in Võro: Kõik inemiseq sünnüseq avvo ja õiguisi poolõst ütesugumaidsis. Näile om annõt mudsu ja süämetunnistus ja nä piät ütstõõsõga vele muudu läbi käümä.

Als vergelijking dezelfde zin in Standaardestisch: Kõik inimesed sünnivad vabadena ja võrdsetena oma väärikuselt ja õigustelt. Neile on antud mõistus ja südametunnistus ja nende suhtumist üksteisesse peab kandma vendluse vaim.

Verschillen tussen Võro en Estisch

• Een significant verschil tussen het Standaardestisch en Võro is de klinkerharmonie. Er is geen klinkerharmonie in het overgrote deel van de Noord-Estische dialecten en Standaardestisch, maar het bestaat wel in Võro; vergelijk:

Estisch	Võro	Nederlands
küla	külä	dorp
küsinud	küsünüq	(is) gevraagd
hõbedane	hõbõhõnõ	(gemaakt van) zilver

Een aantal morfologische eigenschappen van de Võro-taal worden als 'heel oud' beschouwd. Bijvoorbeeld de eerste persoon enkelvoud van de derde persoon enkelvoud kan zowel zonder uitgang als met een s-uitgang worden gebruikt:

Estisch	Võro	Nederlands
kirjutab	kirotas	hij schrijft
annab	and	hij geeft

Onder de Finse talen komen zulke dubbele werkwoordsvervoeging alleen voor in de Zuid-Estische talen en Karelisch.

Estisch	Võro	Nederlands
sa ei anna	saq anna-aiq	jij geeft niet
ma ei tule	maq tulõ-õiq	ik kom niet
sa ei andnud	saq anna-as	jij gaf niet
ma ei tulnud	maq tulõ-õs	ik kwam niet

• Verschillen in de vocabulaire tussen Estisch en Võro kunnen duidelijk gezien worden in de alledaagse spraak (maar een doorsnee Est begrijpt de meeste alledaagse woorden in Võro, aangezien veel woorden als synoniem in dialect bestaan in het Standaardestisch):

Estisch	Võro	Letterlijk woord in Estisch (dialect)	Nederlands
punane	verrev	verev	rood
soe	lämmi	lämmi, lämbe	warm
jahe	oigõ	-	koel, kil
õde	sõsar	sõsar	zuster
uus	vahtsõnõ	vastne	nieuw
koer	pini	peni	hond
pöial	päss	-	duim
pesema	mõskma	mõskma	wassen
tänavu	timahavva	-	dit jaar
hunt	susi	susi	wolf
mäger	kähr	-	das
laupäev	puulpäiv	-	zaterdag
surema	kuulma	koolma	doodgaan
sõstar	hõrak	-	bes
kask	kõiv	kõiv	berk
nutma	ikma	itkema	huilen
märkama	rõbahtama	-	opmerken

Enkele begroetingen

Võro	Nederlands
Tereq! - Hallo!	Goedendag!
(Tere) hummogust	Goedemorgen
(Tere) õdagust	Goedenavond
Hääd üüd, hüvvä üüd	Goedenacht
Näemiq	Zie je later
Hüvvä, hääd nägemist	Doei, tot ziens
Rõõm nätäq	Prettig kennis te maken
Aiteh, Aitjumma	Dank je
Kuis lätt	Hoe gaat het?
Olõq terveq tulõmast!	Welkom!

Enkele losse woorden en zinnen

Võro	Nederlands
Jah, jaa	Ja
Ei	Nee
Ma olõ	Ik ben
Maq, saq, tä	Ik, jij, hij/zij
Miiq, tiiq, nääq	Wij, jullie, zij
Seo	Dit, het
Taa, tuu	Dat, het
Muidoki	Natuurlijk
Üts silmäpilk	Eén moment!
Mul om	Ik heb
Sul om	Jij hebt
Kas sul om..?	Heb jij..?
Vabandust, pallõ andis	Sorry, excuseer me
Vesi	water
Oluq	bier
Eesti	Estland
Võromaa	Võro-gebied
Võro kiil	Võro (taal)
Võrokõnõ	Võro (persoon)
Eestläne	Est (persoon)
Saa-i arvo	Ik versta geen
Saa arvo	(Ik) versta
Kas võro kiilt mõistat?	Versta je Võro?
Kas Hollandi kiilt kõnõlõt?	Spreek je Nederlands?
Ma olõ Hollandi	Ik ben Nederlands
Kas ti olõt ingläne?	Ben jij Engels??
Kon sa elät, kon ti elät?	Waar woon je?

Telwoorden

Võro	Nederlands
Üts	Eén
Kats	Twee
Kolm	Drie
Neli	Vier
Viis	Vijf
Kuus	Zes
Säidse	Zeven
Katõsa	Acht
Ütesä	Negen
Kümme	Tien
Sada	Honderd
Tuhat	Duizend
Mill'on	Miljoen

Bibliografie

• Eller, Kalle (1999): Võro-Seto language. Võro Instituut'. Võro.
• Jüvä, Sullõv (2002): Võro-eesti synaraamat (Võro-Estonian dictionary). Publications of Võro Institute 12. Tarto-Võro.
• Keem, Hella (1997): Võru keel. Võro Instituut ja Eesti teaduste akadeemia Emakeele selts. Tallinn.

Externe links

• Võro-Estisch woordenboek (Võro-Instituut)
• Võro Instituut
• Võrotalige krant "Uma Leht"
• Audiovoorbeeld van Võro
• "Estonian dialects and layers" on http://www.estonica.org
• Swadesh list for Baltic-Finnic languages
• Thuispagina van computerprogramma's in Võro
• Engels-Võro woordenboek der computertermer
• Oeralische talen (Salminen 2003)
• Online spelletjes in Võro

· ·

Oeraalse talen

Zie de Võro uitgave van Wikipedia.