Georgius Macropedius

Macropedius. Portret door Philip Galle, 1572, gedicht door Benito Arias Montanus.

Georgius Macropedius (ook bekend als Joris van Lanckvelt) (Gemert (Noord-Brabant), 23 april (?) 1487 - eind juli 1558) was een Nederlandse humanist, schoolmeester en 'de grootste Latijnse toneelschrijver van de 16e eeuw'.

Leven

Nadat hij een aantal jaren de Gemertse parochieschool bezocht had, vertrok hij op negenjarige leeftijd naar 's-Hertogenbosch om verder te studeren aan de Latijnse school. Hier leefde hij in een van de kosthuizen van de Broeders des Gemenen Levens, aanhangers van de beweging van de Moderne Devotie. In 1502 werd Joris van Lanckvelt lid van die gemeenschap. Hier bereidde hij zich voor op het priesterschap en een loopbaan in het onderwijs. Tien jaar later werd hij priester gewijd en was hij als leraar werkzaam op de Latijnse School van 's-Hertogenbosch. In deze jaren (1506-1510) was hij al begonnen met het schrijven van Latijnse schoolboeken en toneelstukken. De eerste ontwerpen van zijn toneelstuk Asotus (De Verloren Zoon) dateren uit die periode. Hij nam een klassieke naam aan, zoals de gewoonte was onder zestiende-eeuwse humanisten. Joris werd het Griekse Georgius en Van Lanckvelt werd vertaald als Macropedius.

Omstreeks 1524 werd hij benoemd tot rector van de Sint Hieronymusschool in Luik. Samen met enkele andere leraren zorgde hij ervoor dat deze Latijnse School tot grote bloei kwam. In 1527 keerde Macropedius weer terug naar 's-Hertogenbosch en tegen eind 1530 was hij alweer verhuisd naar Utrecht, in die dagen de grootste stad van de Noordelijke Nederlanden. Macropedius genoot toen al een zekere faam en stond bekend om zijn rechtheid in de rooms-katholieke leer. In 1531 was hij nog een keer in zijn geboorteplaats Gemert, voor de afwikkeling van een erfenis. Onder zijn leiding werd de Utrechtse St. Hieronymusschool de belangrijkste Latijnse School van de Noordelijke Nederlanden. Hier gaf hij zelf les in Latijn, Grieks, misschien ook Hebreeuws, dichtkunst, retorica, wiskunde en muziektheorie. Elk jaar componeerde hij muziek en tekst van een groot Latijns schoollied. Eveneens schreef hij hier de meeste van zijn Latijnse schoolboeken en toneelstukken. Deze werden niet alleen in 's-Hertogenbosch en Utrecht gepubliceerd, maar ook in Antwerpen, Bazel, Frankfurt, Keulen, Londen, Parijs en andere plaatsen.

De Utrechtse Hieronymusschool (in de 17e eeuw).

In de jaren 1552-1554 werden zijn verzamelde toneelwerken herzien, uitgebreid, voorzien van muziek en in twee banden opnieuw uitgegeven in Utrecht: Omnes Georgii Macropedii Fabulae Comicae. Na deze uitgave heeft Macropedius nog slechts een toneelstuk gepubliceerd: Jesus Scholasticus.

In 1557 of 1558 nam hij als zeventigjarige zijn ontslag als rector van de Utrechtse Sint Hieronymusschool. Hij verliet de stad en keerde terug naar Brabant. In het huis van de Broeders des Gemenen Levens in 's-Hertogenbosch stierf hij tijdens een pestepidemie. Hij werd begraven in de Fraterskerk. Na zijn dood hebben oud-leerlingen daar voor hem een grafmonument laten oprichten. Een schilderij met het portret van hun geliefde leermeester hing boven het grafmonument. Zowel het graf als het schilderij zijn inmiddels verdwenen, net als de kerk.

Werken

Laatste druk van Epistolica, London 1649, 106 jaar na de eerste druk! Dickinson College, Carlisle, Pennsylvania, USA

Macropedius publiceerde een tiental schoolboeken, waaronder het beroemde 'Epistolica' (1543) een boek over de kunst van het schrijven van brieven en over de retorica. Dit boek werd voor het eerst in 1543 uitgegeven in Antwerpen. Het werd later ook gedrukt in Bazel, Dillingen, Frankfurt am Main, 's-Hertogenbosch, Keulen en in Leiden onder de titel Methodus de Conscribendis Epistolis. Het werd op veel scholen in de Nederlanden, in het Duitse Rijk, en in Engeland gebruikt. Er zijn 36 zelfstandige edities bekend. Vanaf 1576 verschenen er ook Engelse edities. Wellicht heeft Shakespeare in Londen ook kennisgemaakt met dit werk toen zijn vriend en stadsgenoot, de drukker Richard Field, bij wie hij inwoonde, een nieuwe druk van het werk verzorgde. De laatste uitgave van het boek verscheen in 1649 in Londen, 106 jaar na de eerste druk!

Uit zijn schoolboeken blijkt dat Macropedius een groot humanist was en een trouwe volgeling van Desiderius Erasmus. Hij wist alles van de zeven vrije kunsten en van de Drie Talen (Latijn, Grieks en Hebreeuws). Hij was goed bekend met de Griekse en Latijnse literatuur, met de Bijbel en met de geschriften van de kerkvaders. De vele herdrukken van zijn werken in de Nederlanden, in het Duitse Rijk, in Frankrijk en in Engeland bewijzen dat Macropedius' activiteiten zeer gewaardeerd werden door zijn tijdgenoten en door de na hem komende generatie humanisten. Door zijn schoolboeken en door zijn onderwijs heeft Macropedius veel bijgedragen aan de successen van de humanistische onderwijshervorming in de eerste helft van de zestiende eeuw. Onvermoeibaar bevorderde hij het Grieks, niet alleen om het lezen van het Nieuwe Testament mogelijk te maken, maar ook voor het onderzoek naar de klassieke Griekse auteurs.

Macropedius dankt zijn grootste roem aan zijn twaalf toneelstukken. In de Nederlanden en in het Duitse Rijk was hij de beste en meest productieve Latijnse toneelschrijver van de zestiende eeuw.

Eerste uitgave van Macropedius' Hecastus, door Michael Hillen in Antwerpen 1539. Universiteitsbibliotheek Tilburg.

Andrisca ('Manwijf') is een komedie over twee sluwe en overspelige vrouwen die de broek aan hebben en met hun sullige echtgenoten vechten. Een jongenskoor draagt verzen voor over de verderfelijkheid van seks en maakt de klassieke associatie tussen wellust en stank. Aan het einde van de zestiende eeuw werd ditzelfde thema (het temmen van opstandige huisvrouwen) uitgewerkt door Shakespeare in De getemde feeks. Bassarus is een echte vastenavondklucht. Asotus behandelt het Bijbelse thema van de Verloren Zoon. Het stuk werd opgevoerd aan het Trinity College in Cambridge en aan de universiteit van Praag. In 1539 verscheen Macropedius meest succesrijke stuk Hecastus. Dit werk bezorgde hem een plaats onder de belangrijke toneelschrijvers van de wereld. Het is een vrije Latijnse bewerking van het Middelnederlandse Elckerlijc. De hoofdpersoon is Hecastus (Iedereen), een welvarende jonge man die geniet van de goede dingen van het leven. Als hij verneemt dat hij spoedig zal moeten sterven blijkt dat niet een van zijn vrienden, familieleden of bekenden bereid is met hem mee te gaan op zijn laatste reis. Dit is Macropedius' meesterwerk. Het stuk had enorm veel succes. Voor het einde van de zestiende eeuw was Hecastus talloze malen gedrukt, vertaald en opgevoerd, zowel in het Latijn als in vertaling. Er zijn twaalf onafhankelijke uitgaven van het werk bekend en zes Duitse vertalingen. Een van deze vertalingen was gemaakt door Hans Sachs, de beroemde dichter van de Duitse Reformatie. Behalve in het Duits werd Hecastus ook vertaald en bewerkt in het Deens, Nederlands, en Zweeds. Dat laatste gebeurde nog in 1681, 142 jaar na de eerste uitgave. Het stuk werd diverse malen opgevoerd in de Nederlanden. Vooral in het Duitse Rijk echter had het stuk veel succes. Er zijn bewijzen gevonden van achttien opvoeringen, vooral in de protestantse gebieden. (Het Duitse stuk Jedermann is gebaseerd op het middelnederlandse Elckerlijc, op Macropedius' Hecastus en de bewerking van Hans Sachs. Dat stuk wordt elk jaar nog opgevoerd in de Dom van Bamberg en op de Salzburger Festspiele.) In 1552 publiceerde Macropedius een nieuwe editie van Hecastus. Uit het voorwoord zou afgeleid kunnen worden dat hij daartoe gedwongen was. Het lijkt er op dat de tolerante humanist Macropedius verdacht werd van sympathieën met de Reformatie.

Nalatenschap

Titelpagina van Sven Dalius' Zweedse vertaling van Hecastus, gedrukt door Lars Löhnbohm in Göteborg in 1681. Koninklijke Bibliotheek, Stockholm

Macropedius' succes was niet beperkt tot zijn schoolboeken en toneelstukken. Als leraar en rector van de Latijnse scholen in 's-Hertogenbosch, Luik en Utrecht had hij veel studenten opgeleid die later invloedrijke figuren werden in de Kerk, bij de overheid, in de wetenschap en in de kunst. Onder hen waren de grote kenner van het Grieks, Arnoldus Arlenius, de taalkundige Willem Canter, de Leidse hoogleraar in de geneeskunde Johannes Heurnius, de aardrijkskundige Gerard Mercator, de in Italië succesvolle drukker Laurentius Torrentinus, en de bekende geneesheer Johannes Wier, die al in 1563 het geloof in hekserij en de heksenvervolging aan de kaak stelde.

Ten minste een halve eeuw na zijn dood bleef Macropedius een beroemd man, die voorkwam in diverse overzichtswerken van beroemdheden in het Duitse Rijk. In 1565, zeven jaar na zijn dood, publiceerde een groep oud-leerlingen een dichtbundel om hun leermeester te herdenken: Apotheosis D. Georgii Macropedii. In de zeventiende eeuw echter raakte Macropedius en zijn werken in de vergetelheid. Zijn toneelstukken waren bovendien in het Latijn geschreven, terwijl de dichters van de zelfbewuste Nederlandse Republiek steeds meer schreven in het Nederlands. Twee eeuwen later, aan het einde van de negentiende eeuw, werd Macropedius herontdekt door wetenschappers in België en Duitsland. In de twintigste eeuw verschenen talrijke boeken en artikelen over deze humanist en over zijn werken. In 1972 publiceerde de Amerikaanse onderzoeker Thomas W. Best zijn boek over Macropedius in de New Yorkse Twayne's World Authors Series. De laatste jaren zijn meer boeken en artikelen verschenen in Europa en in Amerika. Zijn toneelstukken werden vertaald en opgevoerd in het Nederlands. Ook verschenen vertalingen in het Engels, ook op het Internet. Ook is er in zijn geboorteplaats Gemert een middelbare school opgericht met de naam Macropedius College. Later maakte de school deel uit van het Commanderij College.

Uitgaven en vertalingen

Nederlandse vertalingen van de werken van Macropedius:

• Aluta: Jan Bloemendal en Jan W. Steenbeek (eds.), Georgius Macropedius Aluta (1535), (Florivallis) Voorthuizen 1995 (Latijnse tekst en Nederlandse vertaling).
• Adamus: Egbert Vloeimans, Adam, in: Jan Bloemendal (ed.), Georgius Macropedius. Verzameld toneel (Florivallis) Amersfoort 2008.
• Andrisca: Frank Leys, Georgius Macropedius' Andrisca (1537). Een proeve van vertaling en commentaar, niet-uitgegeven licentiaatsthesis, Rijksuniversiteit Gent, 1977.
• Asotus: Puttiger, H.P.M. Georgius Macropedius' Asotus. Een neo-Latijns drama over de verloren zoon door Joris van Lanckvelt, Nieuwkoop 1988 (diss. Nijmegen)
• Bassarus: R.C. Engelberts, Georgius Macropedius' Bassarus. Tekst met inleiding en vertaling, Tilburg 1968 (diss. Utrecht)(Latijnse tekst en Nederlandse vertaling)
• Hecastus: 1. R.C. Engelberts, Hecastus, Utrecht 1945-1947 (niet-gepubliceerd typoscript) 2. F.C. van de Bilt, Hecastus. Een vrolijk spektakel over de Dood, Utrecht 1981. (Nederlandse vertaling) 3. B. Verschelde, Georgius Macropedius' Hecastus (1539). Vertaling, commentaar, vergelijking met Elckerlijc en met Chr. Ischyrius' Homulus (1536), (niet-uitgegeven licentiaats thesis Rijksuniversiteit) Gent 1981.
• Hypomone : Mieke Tak, Volharding, in: Jan Bloemendal (ed.), Georgius Macropedius. Verzameld toneel (Florivallis) Amersfoort 2008.
• Jesus Scholasticus : Jacolien Kleinendorst, Jezus als leerling, in: Jan Bloemendal (ed.), Georgius Macropedius. Verzameld toneel (Florivallis) Amersfoort 2008.
• Josephus: F.P.T. Slits, Josephus. Een bijbels toneelstuk te lezen door vrome en ingetogen mensen, (niet-gepubliceerde vertaling van Macropedius'Josephus) Venlo 1980.
• Lazarus Mendicus: A.F.M. Bussers, Lazarus Mendicus Georgii Macropedii. Latijn­se tekst met Nederlandse vertaling, inlei­ding en commentaar, Pretoria 1992 (niet-uitgegeven dissertatie Univer­siteit van Zuid-Afrika)(Latijnse tekst en Nederlandse vertaling)
• Petriscus: P. Leys, Petriscus, fabula iucundissima, 1536, van Georgius Macropedius. Een proeve van vertaling en commentaar, (niet-uitgegeven licentiaats thesis Rijksuniversiteit) Gent 1980.
• Rebelles: D. Meyer, Rebellen (Vertaling van Rebelles (1535) voor jeugdtoneel). Krommenie 2001.

Alle Nederlandse vertalingen zijn verzameld in een bundel:

• Georgius Macropedius, Verzameld toneel. Redactie Jan Bloemendal. (Florivallis) Amersfoort 2008, Scaenica Amstelodamensia 3. ISBN 9789075540284

Recente literatuur

• Henk Giebels & Frans Slits, Georgius Macropedius 1487-1558. Leven en werken van een Brabantse Humanist, (Stichting Zuidelijk Historisch Contact) Tilburg 2005. (met cd-rom: tekst van al zijn literaire werken, andere bronnen en klankbeeld.) ISBN 90-70641-65-8.
• Raphael Dammer & Benedikt Jeszing, Der Jedermann im 16. Jahrhundert. Die Hecastus-Dramen von Georgius Macropedius und Hans Sachs (Walter de Gruyter) Berlin - New York 2007. ISBN 978-3-11-019944-4.
• Macropedius 1558-2008. Macropedius in Europese context. Teksten van de voordrachten gehouden op 3 oktober 2008, onder redactie van Jan Bloemendal, (Florivallis) Amersfoort 2008.
• The Latin Playwright Georgius Macropedius (1487-1558) in European Contexts, ed. Jan Bloemendal; European Medieval Drama 13 (2009). Brepols Publishers, Turnhout 2010; 233 pagina's; ISBN 978-2-503-53091-8.

Externe links

• Artikel Macropedius in Allgemeine Deutsche Biographie van 1884 [1]
• Latijnse tekst van Aluta [2]
• Engelse vertaling: C.C. Love, Macropedius' Andrisca . A farcial folk comedy, Toronto 1992 [3]
• Engelse vertaling: C.C. Love, Macropedius' Hecastus. A morality play on the Everyman theme, Toronto 1992 [4]
• Originele brief van Macropedius Latijn, transcriptie, Nederlandse vertaling [5]
• Website met door Macropedius gecomponeerd lied [6]
• Website Nederlandse Humanisten, art. 'Macropedius, Georgius (1487-1558)' [7]
• Biografie op Brabants Erfgoed

Voetnoten

Mediabestanden

Zie de categorie Georgius Macropedius van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.