Sappho

Romeinse kopie van de zogenaamde Sappho herme (Griekse grenssteen) uit de vijfde eeuw v.Chr.

Vrouwenhoofd, vermoedelijk van een standbeeld van Sappho door Silanion (circa 340–330 v.Chr.).

Portret van Sappho uit Hellenistische periode

Zogenaamde Sappho, jonge vrouw met schrijfstift en wastafel. Romeins fresco in de vierde stijl, 45-100 n.Chr., Pompeii, Regio VI, Insula occidentalis.

Romantische verbeelding van Sappho, 1883.

Sappho (Attisch: Σαπφώ, "Sappho"; Aeolisch: Ψάπφω, Psappho) was een lyrische dichteres uit het antieke Griekenland. Anacreon noemt haar de zoetzingende, Lucianus de honingzoete glorie van Lesbos, en een aan Plato toegeschreven epigram (Anthologia Palatina IX 506) noemt haar de "tiende muze":

Ἐννέα τὰς Μούσας, φασίν τινες· ὡς ὀλιγώρως·

ἠνίδε καὶ Σαπφὼ Λεσβόθεν, ἡ δεκάτη.

Er zijn negen Muzen, zeggen sommigen — hoe kortzichtig:

er is ook nog Sappho van Lesbos, de tiende.

Leven

Biografie

Er zijn geen contemporaine bronnen over Sappho's leven. De belangrijkste bron voor haar biografie is de tiende-eeuwse Byzantijnse encyclopedie Suda, ongeveer vijftienhonderd jaar na Sappho. De Suda meldt dat zij haar floruit bereikte tussen 612 v.Chr. en 608 v.Chr. en dus rond 630 v.Chr. moet zijn geboren. Haar sterfdatum is onbekend (omstreeks 580, 570 v.Chr.?). Ze was afkomstig uit Mytilini, de hoofdstad van het eiland Lesbos, dochter van Scamander (Σκαμανδρος) en Cleïs (Κλεϊς).

Haar familie maakte deel uit van de lokale aristocratie en was actief betrokken bij de Lesbosche politiek. Als gevolg van de staatsgreep op het eiland na de opstand door Pittacus verbleef Sappho in het buitenland (Syracuse), maar uiteindelijk keerde ze in 581 v.Chr. naar Lesbos terug.

Lesbisch?

In het Victoriaanse Engeland van de negentiende eeuw kwam de mythe in de mode (volgens Page DuBois) dat zij bij haar terugkeer een soort kostschool voor aristocratische meisjes stichtte. Daar zou zij een elitaire opleiding bieden gebaseerd op muziek, poëzie en dans. Hoewel het mogelijk is dat Sappho les gaf, is dit niet duidelijk. Blijkbaar was zij de leidster van een literaire kring. De sfeer van intimiteit tussen Sappho en meisjes in haar gedichten bezorgde haar de reputatie de vrouwenliefde aan te hangen, vandaar het woord lesbisch letterlijk "afkomstig van het eiland Lesbos". Als zodanig werd ze ook in menige Atheense komedie opgevoerd. Uit Sappho's gedichten spreekt mogelijk eerder een biseksualiteit, van romantische bindingen binnen een groep als in de poëzie van Alcaeus en later Pindarus. Het is niet duidelijk of haar gedichten autobiografisch bedoeld zijn.

Zelfmoord?

In de komedie Leukadia (Het meisje van Leukas) van Menander wordt beweerd dat Sappho zelfmoord zou hebben gepleegd als gevolg van een onmogelijke liefde voor de jonge veerman Phaon, maar dit lijkt een romantisch verzinsel.

Dochter?

Wel was ze getrouwd (volgens een verhaal met de rijke koopman Kerkylas van het eiland Andros, of was dat een grap?) en had ze mogelijk een dochter Cleïs, naar Sappho's moeder genoemd zoals toen gebruikelijk. Maar het Aeolische woord pais werd vaker gebruikt om een slaaf of een meisje aan te duiden dan een dochter. Daarom gebruiken vertalers als Diane Rayor en David Campbell het neutrale woord "child" (kind).

Plaatsgenoten

Sappho was een tijd- en plaatsgenoot van collega-dichter Alcaeus (Αλκαιος) en politicus/filosoof Pittacus (Πιττακος, één van de Zeven Wijzen). Zij oefende haar beroep uit tot haar dood — nog op haar sterfbed schreef zij een gedicht waarin ze haar leerlingen - als ze die had - berispte:

Want het is niet gepast dat er in een Muzen-erend huis

Geweeklaag is: dat zou niet juist voor ons zijn

(Fragment 150 vert. A. de Weerd)

Werk

Aard en omvang

Sappho schreef in het Aeolische dialect van het Grieks, voornamelijk lyrische poëzie, liederen om gezongen te worden onder begeleiding van de lier. Haar werk kenmerkt zich door de verfijning van warme gevoelens. In een heel eigen stijl, getuigend van grote originaliteit, bezong zij haar eigen vrouwelijke wereld: de vertrouwelijke omgang met meisjes, muziek, feest, liefde, de natuurbeleving. De "diepste roerselen van haar ziel" wist zij zeer direct te verwoorden.

Naast deze persoonlijke gedichten schreef zij ook epische poëzie, epigrammen en bruiloftsgedichten.

Sappho staat met haar lyrische gedichten aan het begin van de persoonlijke expressie in de literatuur: eerdere poëzie, zoals die van Hesiodus en Homerus, handelde over de werken van goden en helden, of waren lofzangen voor de eredienst. Ook als musicus schijnt Sappho belangrijke innovaties te hebben gedaan: aan haar wordt de uitvinding van het plectrum toegeschreven, en ze zou een aantal muzikale modi hebben bedacht.

Tekstoverdracht door de eeuwen

In de Hellenistische tijd, ruim vijfhonderd jaar na haar dood, werden haar gedichten door de Alexandrijnse bibliothecarissen geklasseerd naar metrum (versmaat) en onderwerp. Dit resulteerde in een verzameld werk van tien boeken (negen naar metrum en één boek bruiloftsgedichten). Van dit omvangrijke werk zijn slechts enkele flarden bewaard gebleven, tot voor kort merendeels in citaten van andere schrijvers. Dit wordt onder andere verklaard doordat de Kerk, in de Middeleeuwen de belangrijkste bron van wetenschappelijke en culturele continuïteit, niet veel ophad met de lesbische reputatie van Sappho, en dat haar werk daardoor niet meer werd overgeschreven. De twintigste eeuw heeft echter een belangrijke uitbreiding van haar werk opgeleverd in de vorm van papyrusvondsten in Egypte. Zo is fragment 2 uitgebreid van twee door Hermogenes geciteerde losse regels naar drie complete coupletten (en naar het zich laat aanzien nu op een paar woorden na volledig).

Momenteel is er slechts één compleet gedicht, dat het openingsgedicht van haar verzamelde werken was en als zodanig in zijn geheel door een Hellenistische literatuurwetenschapper werd aangehaald, en zijn er een stuk of tien nagenoeg complete gedichten. De rest van de fragmenten, 200 in getal, wordt gevormd door papyrusflarden of citaten in andere auteurs (variërend van een regel of drie tot soms niet meer dan een los woord). Al met al moet worden geconstateerd dat er niet meer dan circa zestig fragmenten van twee of meer regels zijn.

In de 18e eeuw werd met een sappho"een vrouw die orale seks (met een man) bedreef bedoeld. Zo vinden we uitdrukking "Une vraie Sappho" in de memoires van Casanova.

Moderne uitgaven

Pas in de negentiende eeuw wordt Sappho herontdekt, onder invloed van de Romantiek en door beroemde Duitse classici als Von Wilamowitz. De voornaamste wetenschappelijke standaarduitgave is die van Lobell en Page. In de jaren '80 van de twintigste eeuw werd deze opgevolgd door die van D.A. Campbell (Loeb-uitgave Greek lyric, vol. 1: Sappho and Alcaeus. Griekse brontekst en Engelse prozavertaling). Hierin zijn de omvangrijke papyrusvondsten verwerkt.

Een goede in het Nederlands verschenen introductie tot Sappho is het boek van de Duitse Marion Giebel, Sappho (oorspronkelijke uitgave 1980, vertaald door Jaap en Keeske van Rossum du Chattel, uitgeverij Kwadraat, 166 p.). Het boek heeft een uitgebreide bibliografie en een vrij groot aantal gedichten, in het Nederlands vertaald door verschillende vertalers. P.C. Boutens' vertaling van de Bede aan Aphrodite staat er integraal in afgedrukt.

Vertalingen in het Nederlands

Sappho is uitgebreid vertaald in het Nederlands. De belangrijkste vier uitgaven van de twintigste eeuw zijn:

• Oden en fragmenten van Sapfo, vertaald door P.C. Boutens (1928).
• Liederen van Lesbos, vertaald door Paul Claes (1985).
• Sappho van Lesbos, gedichten en fragmenten, vertaald door Aart R.P. Wildeboer en Pierre J. Suasso de Lima de Prado (1985).
• Gedichten, vertaald door Mieke de Vos (1999).

Boutens was een classicus, en dat blijkt uit de fraai in metrum vormgegeven verzen — die vanwege die metrische conformiteit en het archaïsche taalgebruik wel eens wat moeilijk lezen. Zijn vertaling ontbeert nog vele van de latere papyrusvondsten. De vertalingen van Claes en De Vos ontlopen elkaar niet veel: helder en goed bij de tekst gebleven, maar met oog voor de dichterlijke grondtekst; Claes' tekst kent wat Vlaamse kleuringen. Het werk van Wildeboer en Suasso de Lima de Prado laat zich naar de mening van sommigen eerder kenschetsen als een interpretatie/herdichting dan als een vertaling (inclusief enkele toevoegingen overgenomen uit J.M. Edmonds' klassieke Lyra Graeca en in het algemeen een losse omzetting), maar is voor de oppervlakkig geïnteresseerde lezer het meest toegankelijk. De vertaling werd tot twee keer toe bewerkt voor het toneel en is herdrukt onder de titel Eros ontwortelt mijn hart.

Hedendaagse composities

De Nederlandse componist Lowell Dijkstra, heeft in 2007 een viertal teksten van Sappho gebruikt voor zijn compositie: 'between, and I' voor mezzo sopraan en twee harpen. (uitg. Donemus, Amsterdam). Ook Annelies Van Parys zette reeds een aantal gedichten van Sappho op muziek.

Verder lezen

• Bliss, Carman: Sappho: 100 Lyrics, 1907. Tekst in het publieke domein van het Project Gutenberg [1]
• Campbell, D. A. (ed.): Greek Lyric 1: Sappho and Alcaeus, Harvard University Press, Cambridge, Mass., (1982) ISBN 0-674-99157-5 (Volledige Griekse tekst met Engelse vertaling en verwijzingen naar Sappho bij antieke schrijvers.
• Carson, Anne: If Not, Winter: Fragments of Sappho, Engelse vertaling met Griekse originele tekst, Knopf (2002) ISBN 0-375-41067-8; ook Virago Press Ltd, UK, ISBN 1-84408-081-1 (Boekbespreking met poëziefragmenten: N.Y. Times review)
• DuBois, Page: Sappho Is Burning, University of Chicago Press (1995) ISBN 0-226-16755-0
• Lobel, E, en Page, D. L. (eds.): Poetarum Lesbiorum fragmenta, Oxford, Clarendon Press, (1955).

Mediabestanden

Zie de categorie Sappho van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.