Tompoes
Zie Tom Poes voor de gelijknamige stripfiguur. Zie Zaak TomPoes voor de rechtzaak.
Een tompoes (ook: tompouce) is een typisch Nederlands gebakje. Het bestaat uit een laagje bladerdeeg met daaroverheen een dikke laag vanillebanketbakkersroom. Daaroverheen zit weer een laagje bladerdeeg bedekt met een laagje, meestal roze, glazuur. Met Koninginnedag en grote voetbaltoernooien waaraan het Nederlands elftal meedoet, wordt het glazuur meestal oranje gemaakt. Kenmerkend voor de tompoes is de "baksteenvorm", zoals dat door een gerenommeerde banketbakkerij wordt genoemd.
Geschiedenis
Naar verluidt is de tompoes voor het eerst gemaakt door een Amsterdamse banketbakker. Hij zou daarbij geïnspireerd zijn geweest door General Tom Thumb. In 1844 en 1845 reisde het circus van de Amerikaanse showman Phineas Taylor Barnum door Europa en deed daarbij ook Nederland aan. Vooral het optreden van Charles Sherwood Stratton (1838-1883) was een regelrechte sensatie. Hij was een dwerg die slechts 63,5 cm mat en die optrad onder de naam General Tom Thumb.
Enkele jaren later begon de Friese dwerg Jan Hannema (1839-1878) op te treden onder de naam Admiraal Tom Pouce. Vermoedelijk was hij bij de naamkeuze geïnspireerd door zijn Amerikaanse collega.
Beide namen verwijzen naar een sprookjesfiguur die wij kennen als Klein Duimpje. Hierbij dient aangetekend te worden dat er twee sprookjes bestaan, die over een klein jongetje gaan.
- In het sprookje van Charles Perrault gaat het om het jongetje dat met broodkruimels en zevenmijlslaarzen in de weer is.
- In het sprookje, opgetekend door de gebroeders Grimm, is de held een heel klein jongetje dat door twee boeven wordt gestolen om hen te helpen bij inbraken.
In de Lage Landen staan beiden bekend onder de naam Klein Duimpje; in het Duits, Frans en Engels worden de twee wél door verschillende namen onderscheiden:
| Charles Perrault | Gebroeders Grimm | |
|---|---|---|
| Duits | Der kleine Däumling | Daumesdick |
| Engels | Hop-o'-My-Thumb | Tom Thumb |
| Frans | le Petit Poucet | Tom Pouce |
| Nederlands | Klein Duimpje | Klein Duimpje |
De naam Tom Thumb is dus indertijd - correct - naar het Franse equivalent Tom Pouce vertaald.
Hoe de overdracht van de naam op het gebakje precies is verlopen is niet bekend. Wel weten we dat Stratton in zijn shows een act gaf waarin hij Napoleon uitbeeldde. In verschillende landen in Europa bestaan gebakjes die iets van de Nederlandse tompoes weg hebben, en die op de een of andere manier napoleontische connotaties hebben (zie daarvoor onder het kopje 'Verspreiding en verwantschappen').
Verspreiding en verwantschappen
Inmiddels kan de tompoes ook in andere landen worden gegeten. Sommigen zijn van mening dat dit komt door het koloniaal verleden van Nederland of doordat toeristen Nederland bezochten, het idee meenamen en thuis gekomen met succes aan het kokkerellen zijn geslagen. In werkelijkheid bestaan er in het buitenland al heel lang varianten van de tompoes.
In België tref je zoals in Frankrijk de "millefeuille", in Vlaanderen bijgenaamd het boekske of glacéke, aan. Een millefeuille bestaat uit duizend laagjes bladerdeeg, met daartussen telkens de crème patissière. Hij wordt er echter altijd afgewerkt met wit glazuur. Soms is hij vierkant in plaats van rechthoekig. In Frankrijk worden zulke gebakjes minstens sinds de achttiende eeuw gemaakt.
In Italië zijn deze lekkernijen bekend als mille foglie. Overigens zijn de Italianen ervan overtuigd dat het gebakje zijn oorsprong in Napels heeft, en dat het zijn napoleontische connotaties aan die stad te danken heeft: Napolitaans werd verbasterd tot Napoleon. Mille-feuille werd ミルフィーユ in Japan en ميل فى in de Arabische landen.
In de Verenigde Staten wordt de lekkernij een napoleon of kortweg a nap genoemd, daarbij verwijzend naar Napoleon Bonaparte. In andere Engelstalige landen wordt meestal gesproken van een custard slice (custardgebakje) of (in Australië) vanilla slice. De Duitsers sluiten daarbij aan met hun Cremeschnitten, overgenomen door de Kroaten als Kremšnite en door de Israëliërs als קרם שניט (spreek uit: "krem-shjniet").
De Zweden kennen een wat slordig ogende variant onder de naam napoleonbakelse, de Noren eten hun "Napoléon's kake", de Russen hun Наполеон (Napoleon) en de Oostenrijkers hun Cremeschnitte.
Wetenswaardigheden
Encarta en Onze Taal maken onderscheid tussen een tompoes (het gebakje) en een tompouce (een korte damesparaplu). Wolters' Handwoordenboek hanteert beide spellingen voor beide begrippen.
Het Franse woord pouce is in de 12e eeuw ontstaan en werd ontleend aan het Latijnse woord pollicem, de 4e naamval van pollex (duim). Met het woord pouce werd zowel de vinger als een lengtemaat aangeduid.
Tijdens een bezoek aan de banketbakker werd Marten Toonder door zijn vrouw Phiny Dick attent gemaakt op de naam van het gebakje. Daarop kwam Toonder op het idee om de poes waarover hij avonturenverhalen wilde gaan maken Tom Poes te noemen.
In 2002 werd in Purmerend een tompoes van 1,3 km gemaakt. Daarvoor waren nodig 5500 korstplakken van 47 cm, 4000 liter banketbakkersroom en 490 liter glazuur.
Er valt een traan op de tompoes is een toneelstuk van Annie M.G. Schmidt uit 1979.
Er zijn diverse culinaire gerechten die gebaseerd zijn op het principe van de tompoes. Zo bestaat er een tompoes van Gelderse ham met asperges en kruidenvinaigrette. Ook de tompoes van fazant met groene kool en speksaus met oude sherry en gember (tompouce de faisan aux chou vert et lard sauce au vieux Xéres et gingembre) is een geliefd recept. In plaats van bladerdeeg kan ook filodeeg gebruikt worden.
