Margarine

Kunststof kuipje met margarine

Prepareren van blikken voor margarine van Lever in 1948 in fabriek in Indonesië

Margarine is een vervanger voor boter die in 1869 is uitgevonden door de Franse scheikundige Hippolyte Mège-Mouriés. Deze onderzocht hoe de melkproductie in de koe tot stand komt. Daarbij kwam hij tot de conclusie dat de koe haar eigen lichaamsvet afgeeft in de melk. De oorspronkelijke margarine werd dan ook uit rundvet, afgeroomde melk, en gesnipperde koeienuiers vervaardigd.

Ontwikkeling

Napoleon III had opdracht gegeven een broodsmeersel te ontwikkelen dat zijn soldaten op een veldtocht in hun ransel konden meenemen zonder dat het snel bedierf, zoals boter. In 1869 was er een bruikbaar resultaat. Maar doordat een jaar later de Frans-Duitse Oorlog uitbrak, was men niet in staat om margarine op een fabrieksmatige schaal te produceren. Het was de Nederlander Antoon Jurgens die in 1871 de eerste margarinefabriek ter wereld opzette, in Oss. Hij werd nagevolgd door Simon van den Bergh, die in 1872 een soortgelijke fabriek opende, eveneens te Oss. Beide concurrenten stonden aan de basis van wat later het concern Unilever zou worden. In Noord-Brabant kwamen de eerste tien jaar diverse concurrenten en collegabedrijven van Jurgens. De firma Johan Jurgens & Zn te Oss (1871), J.M. Verschure & Zonen te Oosterhout (1875) en Prinzen & Van Glabbeek te Helmond (1876) waren door familiebanden met Antoon Jurgens verbonden en deelden in de kennis en grondstoffenstroom. Daarnaast kwamen diverse 'outsider'bedrijven als de firma A. Bluijssen in Asten die in 1879 met een margarinefabriek begon. Deze firma maakte een onstuimige ontwikkeling door en telde uiteindelijk 144 eigen winkels waarin zij naast boter, textiel en koloniale waren ook margarine aan de consument aanboden in Nederland, België en Groot-Brittannië. Het bedrijf ging failliet in 1907.

Samenstelling

Margarine bleek van onschatbare waarde doordat het, in tegenstelling tot boter, niet na verloop van tijd ging schiften en dus een lang houdbare bron van vetten voor de soldaten was, die makkelijk meegenomen kon worden op veldtocht. Om de witte substantie te kleuren, werd door fabrikanten aangeklopt bij Lodewijk van der Grinten, die enige jaren daarvoor het boterkleursel had uitgevonden.

Margarine-reclame, 1893

Door de jaren heen werd steeds meer bekend over gezonde voeding. In 1902 kreeg Wilhelm Normann patent op zijn methode om vloeibare oliën om te zetten in vaste vetten (harden). Het dierlijk vet kon daarmee vervangen worden door plantaardige oliën. Door meer kennis werd het mogelijk om de van nature in plantaardige oliën voorkomende goede onverzadigde vetten te verwerken en het aandeel verzadigd vet te verlagen. Hierdoor werd margarine zachter en smeerbaarder. In de reclame voor margarine wordt smeerbaar vet steeds aangeduid als gezond vet. In wetenschappelijke zin is dat nooit bewezen.

Al een paar jaar worden alle margarines gemaakt van plantaardige oliën. Deze oliën worden gewonnen uit onder andere zonnebloemen, maïs, koolzaad en palmvruchten. Met name dat laatste ingrediënt kan ook op negatieve aandacht rekenen vanwege de vragen over duurzaamheid van puur plantaardige brandstof PPO. Nog steeds groeit wereldwijd de vraag naar palmolie en als gevolg daarvan worden nieuwe palmolieplantages aangelegd, ten koste van (sub)tropische bossen.

Het succesverhaal van margarine kent meer keerzijden. Het verhardingsproces maakt het mogelijk om onverzadigde vetten om te zetten tot verzadigde vetten. Wanneer dit proces partieel, onvolledig, wordt uitgevoerd veranderen onverzadigde vetten van de zogenaamde cis-vorm in de trans-variant. In 1956 verscheen in het medische tijdschrift The Lancet een artikel van H.M. Sinclair waarin werd gesteld dat de transvetten die bij het harden van margarine ontstaan, schadelijk zouden zijn voor de bloedsomloop. De transvetten in de eerste dieetmargarine Becel werden door Unilever er overigens al in 1962 uit gehaald. Pas in 1990 werd de ongezondheid van transvetten door de voedingsindustrie openlijk erkend na onderzoek van Mensink en Katan. Dit onderzoek was voor de voedingsindustrie pas de stimulans om actie te ondernemen. Rijkelijk laat. In het boek van Mackenbach (Successen van Preventie 1970-2010) werd het aantal doden in Nederland door transvetten alleen al in margarine op 1000-2000 per jaar becijferd. Eén van de grote Europese producenten van margarine, Unilever, kwam dus pas in 1995 met margarine met een aanzienlijk kleinere hoeveelheid transvet. Op de verpakking is te lezen dat Blue Band-margarine nog steeds niet vrij van transvet is. Wat later zijn door hetzelfde bedrijf plantensterolen aan margarine toegevoegd (in Becel Pro.activ), waardoor de opname van cholesterol in het bloed verminderd wordt. Hiermee zou deze margarine zelfs licht gezondheidsbevorderend zijn voor mensen met een verhoogd cholesterolgehalte in het bloed.

Naamgeving

De naam is afgeleid van het Griekse woord margarites, dat parel betekent. Dit vanwege de parelachtige glans die het smeersel in het begin had. In de Nederlandstalige gebieden werd het product aanvankelijk kunstboter genoemd.

Margarine is zo gewoon geworden als vervanger voor boter, dat men vaak boter zegt als margarine wordt bedoeld. Soms spreekt men zelfs van roomboter of echte boter om uitdrukkelijk aan te geven dat men boter bedoelt en geen margarine.

Ingrediënten

Plantaardige oliën en vetten, water, emulgatoren: sojalecithine, E471, droge melkbestanddelen, zout (0,4 %), conserveermiddel E200, voedingszuur E330, aroma's, kleurstof E160a, vitamine A, D, E.

Voedingswaarde

Gemiddelde voedingswaarde per 100 g (voorbeeld, varieert per merk en soort):

bestanddeel	hoeveelheid
energie	2590 kJ / 630 kcal
eiwit	0,1 g
koolhydraten	0,1 g
...waarvan suikers	0,1 g
vet	70 g
...waarvan verzadigd	21 g
...trans	<1 g
...enkelvoudig onverzadigd	14 g
...meervoudig onverzadigd	34 g
voedingsvezel	- g
natrium	0,13 g
vitamine A	800 µg
vitamine D	7,5 µg
vitamine E	8 mg

Zie ook

• Votator - een apparaat gebruikt in de productie van margarine.

Noten

Externe links

• "The Oiling of America" door Mary Enig en Sally Falcon, een uitgebreid kritisch artikel ten aanzien van de rol van vetten in voeding en over de houding van de voedingsindustrie hierin.
• grondleggend artikel m.b.t. de ontstaanfase van de Nederlandse margarinenijverheid
• Overzicht met nuttige literatuurlinks van de KNCV
• Bond van Nederlandse Margarinefabrikanten
• MVO Kenniscentrum
• Kennislink.nl over de werking van Becel Pro.activ

Mediabestanden

Zie de categorie Margarine van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.