Aardgasbaten

Aardgasbaten zijn de baten (opbrengsten) die een staat verdient aan de winning van aardgas.

Baten

Voor Nederland is met name het aardgasveld van Slochteren lucratief gebleken. Sinds de ontdekking van dat aardgasveld rond 1960 en het 50-jarig jubileum van het veld heeft de schatkist van het rijk ruim 211 miljard euro aan aardgasbaten binnengekregen. Dat is iets minder dan 80% van de totale aardgasbaten van het rijk.

De baten hadden hoger kunnen zijn als Nederland niet het aardgas voor een relatief lage prijs had verkocht aan andere landen. Tijdens de Koude Oorlog verkocht Nederland, onder druk van de NAVO, gas aan Italië voor een prijs die ver beneden de marktprijs lag, omdat Italië anders gas uit de Sovjet-Unie zou importeren.

De jaarlijkse inkomsten uit de winning van aardgas fluctueert sterk vanwege de schommelende gasprijs en de hoeveelheid gas dat wordt gewonnen. De winning van aardgas bereikte in 1977 een hoogtepunt van 98 miljard m³ en sinds 1980 ligt de gemiddelde winning van aardgas op 77 miljard m³. Nederland profiteerde sterk van de eerste oliecrisis eind 1973. De olieprijzen verviervoudigden en de prijs van het Nederlandse aardgas was hieraan gekoppeld. De baten stegen van 0,8 miljard euro in 1973 tot 8,7 miljard euro in 1980. In de jaren 90 leverde het Nederlands aardgas de overheid slechts zo'n 2 tot 4 miljard euro per jaar op, terwijl de aardgasbaten vanaf 2008 meer dan 10 miljard euro bedroegen.

Deze aardgasbaten worden gevormd door:

• Meeropbrengstregeling Groningen (MOR)
• uitkeringen van Energie Beheer Nederland (EBN)
• Opbrengsten op basis van de Mijnbouwwet
  • Cijns
  • Oppervlakterechten
  • Winstaandeel
• dividenduitkering van Nederlandse Gasunie

De opbrengsten van de aardgasbaten worden in de miljoenennota onder het kopje niet-belastingmiddelen opgenomen.

In de tabel staan de aardgasbaten vanaf 2005. De zeer hoge olieprijs in 2012 en 2013 heeft geleid tot een forse stijging van de baten tot ongeveer 15 miljard euro. In de periode 2005 tot en met 2014 maakten de aardgasbaten gemiddeld ruim 4 procent van de totale inkomsten van de overheid uit. Door de sterk gedaalde olieprijs vanaf begin 2015 en de afnemende productie uit het Groningergasveld zullen de aardgasbaten in 2015 verder afnemen.

Aardgasbaten in miljoenen euro

Jaar	Dividenden	Inkomen uit grond en minerale reserves	Vennootschaps- belasting	Totaal
2005	1 701	4 078	1 800	7 579
2006	2 402	5 028	2 180	9 610
2007	2 371	5 579	1 812	9 762
2008	3 275	9 341	2 455	15 071
2009	2 215	6 501	1 682	10 398
2010	2 080	7 075	1 515	10 670
2011	2 136	8 232	1 573	11 941
2012	2 365	10 400	1 821	14 586
2013	2 331	11 162	1 780	15 273
2014	1 618	7 482	1 287	10 387
2015	390	4 268	604	5 262
2016	306	2 264	283	2 853
2017	486	2 092	246	2 824

Besteding

In de periode 1959 tot 2009 is 85 procent van de aardgasbaten gebruikt voor sociale uitkeringen, rente op staatsschuld en uitgaven voor zorg, onderwijs en bestuur. Ruim 52 miljard euro, of bijna een kwart van de totale baten, is besteed aan de sociale zekerheid. Op de tweede plaats komen openbaar bestuur en veiligheid. Slechts 15 procent van de gasinkomsten, zo'n 30 miljard euro is gebruikt voor investeringen in de infrastructuur. De Kam schrijft dat politici dankzij de aardgasbaten een ruimhartige verzorgingsstaat hebben kunnen opbouwen: “Zonder de gasbaten hadden de burgers in de loop van de jaren 211 miljard euro meer aan belastingen en sociale premies moeten opbrengen om de gedane collectieve uitgaven te kunnen financieren”. Hij twijfelt of de burgers zo’n grote lastenverzwaring hadden geaccepteerd.

Men denkt vrij algemeen dat de aardgasbaten vooral in de jaren zeventig hebben bijgedragen aan de zogenaamde Dutch disease.

Investeringsfonds

Om een 'verkwanseling' van grondstoffenbaten te voorkomen hebben landen als Noorwegen, Chili en Rusland een investeringsfonds opgericht waarin ze de opbrengsten van hun fossiele brandstoffen storten, door dit geld te investeren profiteren zij jaarlijks én structureel van hun aardgas- en oliebaten.

In het begin van de gaswinning is nog wel gediscussieerd over de oprichting van een apart investeringsfonds. Oud-minister van Financiën Piet Lieftinck was een groot voorstander. In de jaren 1962-1963 was de oud-minister van Financiën Jelle Zijlstra hierop tegen, immers de inkomsten waren te gering om er een speciaal fonds voor op te richten en hij vreesde dat het geld toch voor extra overheidsuitgaven zou worden gebruikt.

Fonds Economische Structuurversterking

Op initiatief van van minister van Economische Zaken Koos Andriessen werd vanaf 1995 40 procent van de aardgasbaten gestoken in het Fonds Economische Structuurversterking (FES). Dit fonds investeert in infrastructuur, onderwijs en innovatieve projecten. Met het geld van het fonds is tot en met 2009 zo'n 26,5 miljard euro geïnvesteerd in projecten als de Betuweroute en de Hogesnelheidslijn.

In het noorden vindt men dat te weinig van de aardgasbaten ten goede zijn gekomen aan de noordelijke provincies. Daarbij wordt het percentage van 1% aangehouden. Hierbij gaat het alleen over de bestedingen uit het FES (westen 88%, zuiden 9%, oosten 2%, noorden 1%), niet over de totale aardgasbaten. Ter verdediging voert men aan dat de FES was bedoeld voor de oplossing van knelpunten, waarvan de meeste zich nu eenmaal in het westen van het land voordoen.

In 2011 is het FES opgeheven en vloeien alle aardgasbaten weer in de algemene middelen.

Toekomstfonds

In 2015 werd een nieuw fonds, het Toekomstfonds, opgezet. Dit fonds is zeer klein in omvang en in 2015 werd er voor het eerst 0,1 miljard euro gestort. Het fonds wil een deel van het gasvermogen inzetten voor investeringen in het verdienvermogen voor toekomstige generaties. Deze middelen worden gebruikt voor de financiering van innovatieve en snelgroeiende mkb-bedrijven en voor fundamenteel en toepassingsgericht onderzoek.