Hagiografie

Een hagiografie of heiligenleven is de biografie van een (christelijke) heilige. Daarnaast verwijst hagiografie naar heiligenlevens als literair genre. Het woord is ontstaan uit de samenvoeging van de Griekse woorden hagios (heilig) en grafein (schrijven). De auteur van een hagiografie noemt men een hagiograaf. De wetenschap die zich bezig houdt met de studie, geschiedkundige evaluatie en de tekstkritische uitgave van hagiografieën noemt men de hagiologie. De wetenschapper die dit studiegebied beheerst, noemt men een hagioloog.

Aspecten van de hagiografie

Inhoudelijk heeft de hagiografie tot doel om:

• een historische of biografische beschrijving van het leven van de heilige te geven;
• bewondering voor de heilige uit te drukken;
• overbrengen van een stichtend verhaal onder vorm van legende of mirakelverhaal;
• de associatie van het leven van een heilige met Bijbelverhalen of de biografie van oudere (meer bekende) heiligen.

Merk op dat in de regel mirakelen steeds toegeschreven worden aan God en dat de heilige slechts ageert als een tussenpersoon in het verwerven of afsmeken van het mirakel. In het Christendom is een heilige te begrijpen als een persoon die in de godsdienst en levenswijze als een voorbeeld geldt voor andere mensen.

Geschiedkundige realiteit en fictie lopen in een heiligenverhaal soms door elkaar. Er is derhalve voorzichtigheid aangewezen bij het hanteren van een hagiografie als een historische bron. Anderzijds is het verkeerd om katakritisch te stellen dat een hagiografie geen nuttige historische bron zou kunnen zijn.

De hagiografie was enorm populair tijdens de Middeleeuwen, ook in het Byzantijnse Keizerrijk. Economische drijfredenen hebben echter geleid tot misbruik van relikwieën van heiligen en redigeringen van de hagiografieën met een winstoogmerk voor de vereringsoorden.

Men stelt wel eens dat de Bijbel de oudste hagiografie is.

Genres van hagiografieën

Hagiografische werken kunnen in vele versies voorkomen:

• een vita (meervoud vitae) is de eigenlijke biografie van de heilige;
• een passio of martyrion verhaalt over de marteling van een heilige;
• in miracula vertelt men over miraculeuze gebeurtenissen tijdens het leven of tijdens de verering van de heilige, meestal als aanvulling op een reeds bestaande vita;
• een translatio verhaalt de overbrenging van een reliek van een heilige naar een ander vereringsoord of wanneer deze een nieuw schrijn wordt geplaatst;
• een elevatio vertelt over de officiële heiligverklaring van een heilige en de toelating om de relikwie te vereren;
• een inventio verhaalt over de ontdekking van de reliek van een heilige;
• een revelatio is de getuigenis over de waarneming van een miraculeuze gebeurtenis in verband met een heilige of op een plaats waar de cultus beleden wordt.

Varia

• Tot de vroegste heiligenlevens behoren de zogeheten Acta martyrum.
• Het eerste en invloedrijkste voorbeeld van een heiligenleven is de Vita Antonii uit de vierde eeuw door Athanasius van Alexandrië over Antonius van Egypte.
• Paus Gregorius de Grote gaf een grote impuls aan het genre heiligenlevens door zijn verhalen over een honderdtal Italiaanse martelaren, kluizenaars en gecanoniseerde geestelijken in zijn vierdelige Dialogi (teksteditie op Wikisource: Dialogi). Het tweede boek handelt uitsluitend over de verwezenlijkingen van Benedictus van Nursia, grondlegger van de benedictijnerorde.
• Een belangrijk officieel overzicht van heiligen was het Martyrologium Romanum, dat ten onrechte op naam van de kerkvader Hiëronymus werd gezet. Onder andere auteurs als Usuardus, Beda, Hrabanus Maurus en Notker van Sankt Gallen hebben dit martyrologium aangevuld. In de dertiende eeuw verscheen de beroemdste verzamelingen van heiligenlevens en legenden over heiligen, de Legenda Aurea van de dominicaan Jacobus de Voragine. Als bronnen gebruikte hij verschillende eerdere verzamelingen heiligenlevens.
• Van sommige heiligen bestaan er meerdere uitvoeringen van hun biografie'. Vaak was de heiligverklaring aanleiding voor het schrijven van een nieuwe versie van een heiligenleven. De hagiologie bestudeert de authenticiteit van de diverse teksten.
• Tijdens de 16e eeuw werd het onderzoek naar heiligenlevens meer wetenschappelijk aangepakt. De Bollandisten, een genootschap van jezuïeten, hebben sinds de 17e eeuw zeer veel tekstkritisch onderzoek naar heiligenlevens verricht en gepubliceerd in de monumentale reeks van de Acta Sanctorum evenals in bijzondere publicaties, zoals het tijdschrift Analecta Bollandiana.
• Het woord hagiografie wordt ook wel eens gekscherend gebruikt voor een uitermate bewonderende biografie van een (niet heilige) persoon.