Hoofdwacht

Corps de Garde in Groningen, 1930, een van de Groningse panden die deze functie heeft gehad

De hoofdwacht aan de Markt in Geertruidenberg

Grande Garde van de citadel van Namen

(De) hoofdwacht of Grande Garde is een aanduiding voor een centrale post, een gebouw van waaruit schutterijen of andere veiligheidsdiensten hun wachtrondes konden maken. Er waren ruimtes voorzien voor bevelvoerders en eventueel voor andere functies die met ordehandhaving samenhingen, bijvoorbeeld cachotten. Bij gebouwen die tegenwoordig nog onder deze term bekend zijn, wordt hoofdwacht gewoonlijk als een eigennaam opgevat en dus met een hoofdletter geschreven. De term Corps de Garde die ook wel gebruikt wordt, kan betrekking hebben op een veel ruimere groep wachthuizen, tot bouwsels toe die niet meer zijn dan abri's.

Hoofdwacht was een generieke naam, dus in veel Nederlandse vestingsteden werden gebouwen aldus benoemd. De naam werd veelal in de wandeling toegekend aan het belangrijkste wachtlokaal van een stad of streek, ook buiten Nederland. In België hebben bijvoorbeeld Gent en Antwerpen een nog bestaande Hoofdwacht.

Het zijn niet noodzakelijkerwijs grote gebouwen die als hoofdwacht door het leven gingen. Een foto van de hoofdwacht in het Indonesische Banja-Biroe toont een gebouwtje dat qua formaat en opzet (een bouwlaag met plat dak) te vergelijken is met een tankshop, uiteraard met een heel andere bouwstijl. Er is wel een zuilengalerij, een veelvoorkomend element bij hoofdwachten.

Tastbare bewijzen

In elk geval zijn anno 2010 in de volgende steden gebouwen of andere tastbare bewijzen van hoofdwachten overgebleven:

• Hoofdwacht (Antwerpen)
• De Hoofdwacht (Brielle) - Gebouwd 1789 naar ontwerp van Johan van Westenhout. Nu horeca.
• Hoofdwacht (Den Haag) - Gelegen aan het Buitenhof, oorspronkelijk uit 1549, kreeg haar huidige vorm grotendeels in de tweede helft van de achttiende eeuw. Onder meer in gebruik geweest bij de Haagse schout, zijn dienders en de ruiterij van het Haagse Garnizoen.
• Hauptwache, Frankfurt am Main, gebouwd 1729-1730.
• Hoofdwacht (Geertruidenberg)
• Hoofdwacht (Gent) - Gebouwd 1738-1739. Vormt sinds 1901 de Handelsbeurs, samen met het naastgelegen pand van de voormalige feestzaal l'Union. Gerestaureerd in 2000.
• Hoofdwacht (Gorinchem) - Gebouwd 1792, volgens hetzelfde ontwerp als de hoofdwacht in Brielle. Nu horeca.
• Hoofdwacht (Groningen) - Op de hoek Lopende Diep/Oude Boteringestraat. Het pand heeft vele functies gehad; sinds 1991 horeca, "Hotel Corps de Garde". Volgens het hotel dateert het pand van 1634, maar de bouwgeschiedenis is zeer onduidelijk. Niet te verwarren met de Hoofdwacht (ook Corps du Garde of het Olde Rechthuis genoemd) die van 1509 tot 1956 aan de Martinikerk was verbonden en vanaf 1841 de functie van Hoofdwacht had.
• Hoofdwacht (Haarlem), vermoedelijk uit de 13e eeuw, vanaf 1765 in gebruik als hoofdwacht voor de schutterij. Sinds 1919 thuisbasis van de Historische Vereniging Haerlem die het ook openstelt voor bezichtiging. Gerestaureerd in de jaren 90 van de twintigste eeuw.
• In Hellevoetsluis is een straat genaamd Hoofdwachtstraat.
• Hoofdwacht ('s-Hertogenbosch) (De Leeuwenborgh, gebouwd voor 1422) Het pand waar anno 2009 Hotel Central gevestigd is, is na 1671 als hoofdwacht gebruikt; vanaf 1869 was het postkantoor, in 1896 is de gevel in jugendstil gebracht en werd er horeca in gevestigd. Eronder ligt een vrijwel authentieke 16e-eeuwse gotische gewelvenkelder die het hotel aanduidt als De Hoofdwacht.
• Hoofdwacht (Leeuwarden) - Gebouwd in 1845, eind twintigste eeuw door de gemeente aangekocht; nu raadszaal van de gemeenteraad.
• Hoofdwacht (Maastricht) (Gebouwd 1773-1774). Bij de overdracht aan de gemeente in 2006 heeft Defensie bedongen dat het gebouw een publieke functie moet hebben.
• Nijmegen - De bovenverdieping van de Waag aan de Grote Markt (Nijmegen) is vanaf de bouw in 1612 tot 1885 in gebruik geweest als hoofdwacht. De naam Achter de Hoofdwacht van de straat aan de westzijde van het gebouw herinnert aan dat verleden. De Waag staat op de hoek van deze straat en de Grote Markt. Nu onder andere horeca.
• Hoofdwacht (Bad Nieuweschans)
• Hoofdwacht (Stevensweert) - Niet meer als Hoofdwacht bekend; het gebouwtje ligt op de markt in Stevensweert, in het midden van het stervormige stratenpatroon, zodat vrijwel de hele vesting te overzien was, een panopticisme.
• Hoofdwacht (Willemstad) - In Willemstad, de hoofdstad van Curaçao, ligt aan het Wilhelminaplein in de wijk Punda de voormalige hoofdwacht van politie. Een restauratie werd in 2001 aangekondigd, in de Nederlandse rijksbegroting 2004 was er nog twee miljoen euro voor gereserveerd.
• Hoofdwacht (Zwolle)
• Hoofdwagt (Grave) - Met een afwijkende en daardoor opvallende spelling bevat het kleine vestingstadje Grave ook een Hoofdwag(ch)t. Het pand is gebouwd in 1699 op de fundamenten van het doodgravershuis en staat op grond die destijds onderdeel van het kerkhof was. In archieven is het originele, handgeschreven bouwbestek teruggevonden wat vrij uitzonderlijk is. De Graafse Hoofdwagt heeft haar naam uitgeleend aan de straat waar het pand aan staat, in het verlengde van de Markt. Direct tegenover de Hoofdwagt staat het oude stadhuis, en naast het pand staat de grote of St. Elisabethkerk. Daarmee bevinden zich zowel de kerkelijke, burgerlijke als militaire macht op slechts enkele tientallen meters van elkaar.

Ander gebruik van de term

De term hoofdwacht wordt nog wel voor hedendaagse politieposten en dergelijke gebruikt. Ook zijn er wel personen aangeduid als hoofdwacht, bijvoorbeeld een commandant van de schutterij. Ten slotte wordt de aanduiding ook gebezigd voor bijvoorbeeld de (hoofd)nachtzuster in een verzorgingstehuis. Al deze betekenissen komen slechts incidenteel voor.

Bronnen, noten en/of referenties