Friedrich Weinreb

Friedrich Weinreb

Friedrich Weinreb (ook Fryderyk, Frederik of Freek Weinreb; Lemberg, het huidige Lviv, 18 november 1910 – Zürich, 19 oktober 1988) was een joods-chassidische verteller, schrijver, econoom en astroloog. Hij was het onderwerp van zich vele jaren voortslepende affaires, waarvan er een vooral bekend werd als de zogeheten Weinreb-affaire, rond zijn hevig omstreden activiteiten als collaborateur tijdens Duitse bezetting van Nederland en vermeend Jodenhelper tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Biografie

Weinreb stamde uit een Oost-Europese traditionele chassidische familie. Zijn familie verhuisde in 1916 van Wenen naar Nederland. De jonge Friedrich bracht zijn jeugd in Scheveningen door en studeerde later economie in Wenen en Rotterdam, waar hij in 1938 zijn doctoraal-examen behaalde.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog speelde Weinreb in Den Haag een controversiële rol. Hij zette een fictief emigratiebureau op en creëerde in zijn voorspiegelingen een niet-bestaande Duitse generaal, met wie hij naar eigen zeggen correspondeerde. Joden die zich bij hem – tegen betaling – lieten registreren, spiegelde hij voor dat zij hun deportatie konden uitstellen. Merkwaardigerwijs verleenden de Duitse bezetters althans gedeeltelijke medewerking aan Weinrebs initiatief: de personen op zijn lijsten werden via de Joodse Raad voorlopig van deportatie vrijgesteld.

Ook na het falen van dit systeem, toen bleek dat meerdere door de lijst-Weinreb tegen betaling van deportatie gevrijwaarde personen tóch waren opgepakt, ging hij ermee door. Dit rechtvaardigde hij later door erop te wijzen dat hij de veelal willoze slachtoffers van de Jodenvervolging toch weer enig uitzicht had geboden door ze de kans te geven hun passieve houding af te leggen. Critici stelden echter dat hij hen valse hoop gaf en onderduikers ertoe bewoog de fatale stap te zetten hun schuilplaatsen op te geven.

Op 11 september 1942 werd Weinreb door de Duitsers gearresteerd. Hij werd de volgende dag naar Huize Windekind overgebracht, waar hij werd verhoord door de SD'er Fritz Koch. Weinreb zou erin zijn geslaagd zich te redden door de Duitsers aan het lijntje te houden met zijn verzonnen generaal. Toen zij hem begin 1944 begonnen te doorzien, dook hij onder.

Rol in het verraad van Jan Carmiggelt

Jan Carmiggelt, de broer van Simon Carmiggelt, was betrokken bij de verdeling van voedselbonnen aan onderduikers en werd op 17 juli 1943 opgepakt wegens illegale activiteiten. Een bij hem en zijn vrouw ondergedoken Joods meisje kon via de achtertuin ontsnappen. Drie dagen voor de arrestatie van Jan Carmiggelt was de Joodse arts Joseph Kalker opgepakt, die weigerde namen te noemen, waarvoor hij mishandeling doorstond. Volgens Carmiggelt-biograaf Henk van Gelder ging het verder als volgt:

Daarop werd hij in één cel geplaatst met Friedrich Weinreb. Aangenomen wordt dat Weinreb zijn celgenoot de naam van Marcel Elsen heeft ontfutseld, en die prompt aan de SD heeft doorgegeven. Elsen was de man van wie dokter Kalker distributiebonnen kreeg. Ook hij werd gearresteerd en verhoord. Tijdens dit verhoor heeft Elsen verklaard dat hij de bonnen ontving van Jan Carmiggelt.

Veroordeling

In mei 1947 werd Weinreb vervolgd wegens strafbare feiten tijdens de Bezetting waarbij aan hem ten laste werd gelegd dat hij vervolgde Joden zou hebben opgelicht, wellicht zelfs duizenden, die hij had voorgespiegeld middels betalingen aan hem te kunnen ontkomen aan deportatie naar Kamp Westerbork, waarheen zij desalniettemin werden afgevoerd om "op transport te worden gesteld" naar de vernietigingskampen in Polen. en dat hij zou hebben samengewerkt met de Duitse bezetters .

Een getuige in deze strafzaak die hem sinds 1939 kende, noemde hem een ""fantast"" die zich bezighield met "fantastische objecten". Eerst werd hij door het Bijzonder Gerechtshof te Den Haag veroordeeld tot drieëneenhalf jaar gevangenisstraf met aftrek van voorarrest (de eis luidde 10 jaar gevangenisstraf) en ontzetting uit het kiesrecht voor het leven wegens hulpverlening aan de vijand. In 1948 werd hij door de Bijzondere Raad van Cassatie confrom de nieuwe eis veroordeeld tot zes jaar gevangenisstraf. In december van dat jaar kreeg hij gratie en werd hij in vrijheid gesteld, ter gelegenheid van het 50-jarige jubileum van koningin Wilhelmina.

1971: Autobiografie Collaboratie en verzet 1940-1945

Nadat Jacques Presser in zijn boek Ondergang enkele beschuldigende passages aan hem wijdde, schreef Weinreb, onder redactie van Aad Nuis en Renate Rubinstein, een autobiografie, waarin hij zijn doen en laten tijdens de oorlog uit de doeken deed. De publicatie van de trilogie Collaboratie en verzet deed veel stof opwaaien en gaf aanleiding tot de affaire die berucht zou worden als "de" Weinreb-affaire. De eerste band behaalde een oplage van 6000 exemplaren, de tweede en derde van elk 2000 stuks. Een samenvatting werd 4500 keer gedrukt.

Polemiek

Weinrebs redacteuren beoogden zijn eerherstel, maar hun streven pakte averechts uit. In de polemiek rond zijn autobiografie speelde onder anderen de schrijver W.F. Hermans een voorname rol als aanklager. Hermans bleef vele jaren in diverse publicaties met scherpe pen snedig de rol van Weinreb en ook de lichtgelovigdheid van zijn naoorlogse apologeten hekelen. In zijn Houten leeuwen en leeuwen van goud (1979) noemde hij hem een "bellenblazer".

In Collaboratie en verzet, 1940-1945 - een poging tot ontmythologisering (1971) bleken zaken niet te kloppen; zo begon Weinreb bijvoorbeeld met het voordragen van mensen voor vrijstelling van Arbeitseinsatz drie maanden voordat die Einsatz begon, betoogde Hermans. Daarnaast schreef Weinreb in zijn memoires dat hij in 1942 vanwege het doorslaan van een Joodse vrouw, die Bep Turksma heette, door de Duitsers gearresteerd werd. Turksma bleek nog in leven te zijn, en ontkende met klem ooit iets met Weinreb te maken te hebben gehad. Daarnaast doken er getuigen op die onder meer vertelden over 'medische keuringen' van vrouwen die de econoom Weinreb ook hoogstpersoonlijk wenste uit te voeren.

NIOD-onderzoek

In reactie op dit rumoer gaf de toenmalige minister van Justitie in 1970 het toenmalige Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie onder leiding van dr. Lou de Jong opdracht een rapport uit te brengen over deze zaak. Na zes jaar onderzoek publiceerde het instituut een rapport waarin weinig heel werd gelaten van Weinrebs vermeende verzetsdaden. Op grond van talrijke getuigenverklaringen werd geconcludeerd dat Weinreb zich gedurende de Tweede Wereldoorlog schuldig had gemaakt aan collaboratie en verraad. Toch staat in ditzelfde rapport dat aan de hand van talrijke getuigenverklaringen is vastgesteld dat er als gevolg van Weinrebs activiteiten gedurende de oorlog minimaal zesendertig levens zijn gered. De schrijver Abel Herzberg, zelf holocaustoverlevende, moest niets van mensen hebben die dit feit gebruikten om het voor Weinreb op te nemen. Hij zei: "De beoordelaars van Weinreb kijken altijd voorbij aan het feit dat voor een ieder die door een Sperre zogenaamd aan de dodendans is ontsprongen, een minder gelukkige plaatsvervanger staat die niet aan de dood kon ontsnappen. Want iedere trein die naar Polen ging moest worden volgepropt met een aantal doodskandidaten, een aantal waar niet aan mocht worden getornd".

Weinreb werd in 1968 door de rechtbank in Rotterdam veroordeeld tot vier maanden gevangenisstraf omdat hij zich onterecht als arts had uitgegeven en zich schuldig had gemaakt aan ongewenst seksueel gedrag ("inwendig gynaecologisch onderzoek"). In 1957 was hij veroordeeld tot twee boetes van duizend gulden omdat hij zich toen ook onterecht als arts had uitgegeven. Om zijn straf te ontlopen week Weinreb in 1968 uit naar Zwitserland.

1976: NIOD/RIOD-rapport

De affaire Weinreb bleef in Nederland tot in de jaren 70 de gemoederen beroeren. In oktober 1976 verscheen een eindrapport van het onderzoek door mr. D. Giltay Veth en A.J. van der Leeuw van het NIOD. De publicatie daarvan was reeds in 1970 beloofd door de toenmalige minister van justitie Carel Polak. Dit rapport dat bijnna 1700 pagina's telde, en waaruit ondanks een nieuwsembargo reeds voor de officiële publicatie zou worden geput door dagblad De Telegraaf, had een harde eindconclusie die vernietigend was voor hetg door Weinreb opgebouwd en door zijn naoorlogse volgelingen geloofd imago van zogenaamde mensenredder. Hij werd daarentegen neergezet als een oplichter, die mensen en hun emoties manipuleerde.

1997: boek 'Een fantast schrijft geschiedenis'

In 1997, 9 jaar na Weinrebs overlijden, verscheen de dissertatie van Regina Grüter, tevens in een handelseditie,Een fantast schrijft geschiedenis. De affaires rond Friedrich Weinreb. Daarin werd verder afgerekend werd met diens imago als vermeende mensenredder.

Carrière

Internationale bekendheid geniet Weinreb op het gebied van de joodse mystiek en bijbelinterpretatie. Vanaf de publicatie van zijn boek De Bijbel als Schepping in 1963, legde hij zich meer en meer op dit onderwerp toe.

Film

De film In de schaduw van de overwinning van Ate de Jong is deels gebaseerd op het verhaal van Weinreb. Edwin de Vries speelt hierin het personage David Blumberg dat op Weinreb gebaseerd is.

Beknopte bibliografie

De affaire-Weinreb

• F. Weinreb, Collaboratie en verzet 1940-1945, een poging tot ontmythologisering, Den Haag en handelsuitg. Meulenhoff, Amsterdam (1969/1970), 3 delen, ISBN 90-290-0103-8. In het Duits vertaald als Die langen Schatten des Krieges, 1989, 3 delen.
• Dick Houwaart, Weinreb, een witboek. Met een inleiding door Aad Nuis, uitg. Meulenhoff, Amsterdam (1975) ISBN 90-290-0180-1
• D. Giltay Veth, en A.J. van der Leeuw, Rapport door het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie uitgebracht aan de minister van justitie inzake de activiteiten van drs. F. Weinreb gedurende de jaren 1940-1945, in het licht van nadere gegevens bezien, 2 delen, Den Haag (1976) ISBN 90-12-01068-3
• Onderzoek naar de activiteiten van de heer Weinreb in de Duitse bezettingstijd: aanvulling op het Weinreb-rapport, uitg. RIOD en Staatsuitgeverij, Den Haag (1981) ISBN 90-12-03491-4
• Aad Nuis, Het monster in de huiskamer: een analyse van het Weinreb-rapport, Amsterdam, (1979) ISBN 90-290-1362-1
• Frank Visser, De pensionhoudster en de onderduiker: Herinneringen van een Duitse hospita en haar Joodse onderduiker aan bezet Nederland, met een voorwoord van prof. M.H. Gans, uitg. Bosch & Keuning, Baarn (1980) ISBN 90 246 4368 6
• Regina Grüter, Een fantast schrijft geschiedenis, uitg. Balans, Amsterdam (1997) ISBN 90-5018-379-4
• René Marres, Over Willem Frederik Hermans, de geschiedkunde en het fenomeen Weinreb, uitg. Stichting Internationaal Forum voor Afrikaanse en Nederlandse Taal en Letteren, Leiden (1999) ISBN 90-6412-117-6
• René Marres Frederik Weinreb: verzetsman en groot schrijver, uitg. Aspekt, Soesterberg (2002) ISBN 90-5911-080-3
• W.F. Hermans, De Chassidische bellenblazer, of De demontage van de maatschappijkritische, gynaecologische, religieuze, historische en literaire stinkbom die Weinreb heette (26 september 1976); Weinreb en de Nederlandse letterkunde (27 september 1976); Lou de Jong en de tante van Weinreb (november 1976); in: Houten leeuwen en leeuwen van goud, uitg. De Bezige Bij, Amsterdam (1979) ISBN 90-234-0669-9
• W.F. Hermans, Frijderijk de Vrome; Koning Holleweinreb (4 maart 1970); De wasscher van de zwakken (25 maart 1970); Het geval Turksma (20 mei 1970); Van Kafka tot Presser (10 juni en 1 juli 1970); Een betere wereld en iedereen een standbeeld; Een jaar later (8 mei 1971); in: Het sadistisch universum 1 & 2, uitg. De Bezige Bij, Amsterdam (1996) ISBN 90-234-3543-5

Joodse mystiek

• De bijbel als schepping, Den Haag, 1963, achtste druk, Vught 2009 ISBN 978-90-76564-30-2
• Ik die verborgen ben. Oude overleveringen vertellen het geheim van het Esther-verhaal, Den Haag, 1967, derde druk, Vught 2010 ISBN 978-90-76564-82-1
• Het Leven van Jezus; een joodse visie op het Nieuwe Testament, Utrecht 1997, Servire, ISBN 90-6325-517-9
• Schöpfung im Wort. Die Struktur der Bibel in jüdischer Überlieferung. ISBN 3-88411-028-4
• Buchstaben des Lebens. Erzählt nach jüdischer Überlieferung. ISBN 3-88411-038-1
• Zahl, Zeichen, Wort. Das symbolische Universum der Bibelsprache. ISBN 3-88411-031-4
• Das jüdische Passahmahl und was dabei von der Erlösung erzählt wird. ISBN 3-88411-026-8
• Die Astrologie in der jüdischen Mystik. ISBN 3-88411-012-8
• Kabbala im Traumleben des Menschen. ISBN 3-42401-161-4
• Innenwelt des Wortes im Neuen Testament. Eine Deutung aus den Quellen des Judentums. ISBN 3-88411-034-9

Externe links

Religieus werk

• www.weinreb-stiftung.org
• www.hebreeuwseacademie.nl
  • tekst van Collaboratie en Verzet 1940-1945
• Weinreb en de Joodse Mystiek, een boek in pdf-vorm van Sjef Laenen
• radiointerview Casa Luna 27 januari 2011 met acteur Bram van der Vlugt, wiens familie tijdens de Tweede Wereldoorlog in aanraking kwam met Weinreb

De affaire-Weinreb

• Lemma over Weinreb op de site van het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis
• Een selectie uit artikelen met een pro-Weinreb-standpunt
• Het Land der Blinden: W.F. Hermans en de affaire-Weinreb een studie door drs. C.W.J. Jansen, Een inventarisatie van Hermans’ bijdragen aan de Weinreb-discussie
• W.F. Hermans en de Weinreb-affaire, Wim Berkelaar; Historisch Nieuwsblad, nr. 3/1995

Bronnen, noten en/of referenties