Tull en 't Waal

**Tull en 't Waal**
Plaats in Nederland
	;
Situering
Provincie	Utrecht
Gemeente	Houten
Coördinaten	52° 0′ NB, 5° 8′ OL
Algemeen
Inwoners ; (2005)	672
Portaal	Nederland

Tull en 't Waal is een voormalige gemeente en klein dorp in de gemeente Houten in de Nederlandse provincie Utrecht. Het dorp is gelegen aan de rivier de Lek, hemelsbreed tussen Vreeswijk (Nieuwegein) in het westen en Schalkwijk in het oosten. Het dorp heeft 672 inwoners (2005).

Tussen 1818 en 1962 was Tull en 't Waal een zelfstandige gemeente. In 1962 werd het samen met de voormalige gemeente Schalkwijk toegevoegd aan de gemeente Houten. Tussen 1852 en 1946 was de burgemeester van Schalkwijk en Tull en 't Waal dezelfde persoon. Vanaf 1946 had Tull en 't Waal de burgemeester van Houten als burgemeester.

Geschiedenis

Tull en 't Waal ligt op de Vuijlkoopstroomrug aan de noordzijde van de Lek. De ontginning van deze strook land dateert uit de 10de of 11de eeuw. Kerkelijk en bestuurlijk vormden Tull en 't Waal (en het meer oostelijk gelegen Honswijk) toen één geheel met het aan de zuidzijde van de rivier gelegen Gasperden (nu Hagestein). Daar bezaten de Utrechtse kapittels van de Dom en Oud-Munster een vroonhof. De verkaveling van de stroomrug is onregelmatig: de kavels zijn niet overal even lang. Eerst nadat de ontginning een eind was gevorderd werd voor de afwatering de Waalse- en Tulse wetering gegraven.

Het deel 't Waal (met de kerk en het dorp) grensde in het westen vanouds aan het gerecht Vreeswijk of De Vaart en oostelijk aan het goed Blasenburg. Tull - met de korenmolen en vier grote boerderijen - ligt ter weerszijden van de Uitweg (in oude akten "de afwegh bij het Vosje") en grenst aan de wetering Snel, tevens de grens met Honswijk. Ter beslechting van een geschil tussen de Graaf van Culemborg en de Heer van Asperen werd deze grens in 1338 vastgelegd, waarbij Honswijk bij Culemborg en Tull en 't Waal bij Asperen bleven behoren.

De ambachtsheerlijkheid

Tot in de 15de eeuw bleef de familie Van Asperen de bezitter van het gerecht. Daarna komt het regelmatig in andere handen tot Jhr. Adriaan Ram, die tevens ambachtsheer van Schalkwijk was, in het begin van de 17de eeuw de heerlijkheid koopt. Deze Adriaan Ram is rooms-katholiek gebleven en wat erger is hij geeft in zijn kasteel in Schalkwijk gelegenheid tot het lezen van de mis. In 1651 wordt hij daarom door de Staten van Utrecht van zijn functies ontheven en voor tien jaar verbannen. Door schulden is de familie gedwongen onder meer het gerecht Tull en 't Waal te veilen waarbij de Utrechtse regent Gaspar Cornelis Schade de bezitter wordt. Zijn familie blijft tot 1795 de rechten van ambachtsheer en -vrouw uitoefenen. De rechten van de ambachtsheer waren beperkt tot het benoemen van schepenen, secretaris en bode. De inkomsten uit het gerecht beperkten zich vermoedelijk tot een klein bedrag als het windrecht op de Korenmolen. Het bezit van het gerecht had dan ook vooral waarde als status-symbool. Als in de eerste helft van de 19de eeuw door het gemeentebestuur getracht wordt de opvolgende ambachtsheren bij de benoeming van schepenen te betrekken tonen zij dan ook geen belangstelling.

Ontwikkeling van de eigendom

De invloed van de Kapittels van de Dom en Oud-Munster van Utrecht moet in Tull en 't Waal groot geweest zijn. Maar aan het einde van de 16de eeuw bezitten ze er nog maar zes morgen land. Deze situatie is daarmee sterk verschillend van die in de aangrenzende cope-ontginningen: de polders het Rietveld en Vuijlcop, waar dan nog respectievelijk ruim 30 procent en 60 procent eigendom van geestelijke instellingen is. In 't Waal zijn aan het einde van de 17de eeuw al vier kleine boerderijen eigendom van hun gebruikers. Kort daarna komen daar nog twee grote boerderijen bij. De vier grote boerderijen in Tull en veel los land blijven tot het einde van de 18de eeuw in handen van groot-grondbezitters, óf de adel, óf Utrechtse regentenfamilies óf vermogende kooplieden, die hun geld in de grond hebben belegd. Rond 1800 slagen gebruikers van de hofsteden er in om zelf eigenaar te worden maar in de jaren twintig en dertig van de 19de eeuw moeten zij toch weer tot verkoop aan groot-grondbezitters besluiten omdat er - na het overlijden van de boer - onvoldoende middelen waren om tot verdeling van de nalatenschap onder de vaak vele kinderen over te gaan.

De bevolking

In het archief van het gerecht zijn belastingregisters van 1678 af bewaard gebleven. Die verschaffen inzicht in het aantal gezinnen en personen dat in Tull en 't Waal woonde. Bovendien blijkt dat de bewoners van de woningen in de polder Rietveld (en die daardoor inwoners van het gerecht Schalkwijk zijn) die aan kant van de Waalse wetering waren gelegen ook aan het gerecht Tull en 't Waal hun belasting betaalden omdat ze "alle behorende onder de molen van Twaall zijn". In de 17de en 18de eeuw schommelt het aantal gezinnen tussen de 30 en 35, waarvan de overgrote meerderheid in 't Waal woont. Het zijn boeren en daglonersgezinnen. Het Rietveld telt een 10 tot 15 gezinnen. Het aantal personen varieert meer: tussen de 150 en 230. Hoewel het dus maar een kleine gemeenschap is zijn er een naar verhouding groot aantal ambachtslieden werkzaam: kleermaker, schoenmaker, smid, tapper en de schipper die met zijn beurtschip op de Utrechtse markten vaart. En er is de veerman, die het Oudslijkerveer tussen 't Waal en Hagestein bedient. De meerderheid van de bevolking - en met name de grote boeren - blijft rooms-katholiek en kerkt in Schalkwijk. Onderwijs krijgen de kinderen van de gerechtssecretaris, die tevens gerechtsbode en voorzanger in de Hervormde Kerk is.

De boerderijen

Van de negen grote 17de en 18de eeuwse boerderijen, die in Tull en 't Waal en het Rietveld stonden is de plaats nog wel bekend maar de gebouwen zijn op drie na in de loop der tijd vernieuwd. Opvallend bewaard gebleven in hun 18de eeuwse staat zijn Geerestein aan de Waalsewetering en Snellestein en Wintervliet aan de Lekdijk onder Tull. De tegenwoordige boerderij Voorzorg (gebouwd in 1928) staat op de plaats van de in de 15de eeuw reeds genoemde Hof ter Weide, die lang samen met het naastgelegen Goed Blasenstein één geheel vormde. Ook op de plaats van de oude, reeds aan het einde van de 14de eeuw genoemde Ridderhofstad Grijpesteijn aan de Uitweg staat nu een eind 19de eeuwse boerderij. Van de beide grote boerderijen in het Rietveld (De Croon en Heldenstein) is alleen de plaats van de Croon nog herkenbaar aan de greppels, die de loop van de voormalige gracht volgen.

Bronnen

Dekker, C.; Het Kromme Rijngebied in de middeleeuwen. Zutphen 1983.
Smits, J.A.M en O.J.Wttewaall; Houten, Historische bebouwing. Zeist, 1991.
Thoomes, Wijnand; Eigendomsontwikkeling tussen 1600 en 1830 in de polders Vuijlcop en het Rietveld en in 't Waal. In "Het Kromme Rijngebied"2007, blz. 99 - 105.
Thoomes, Wijnand; Tull en 't Waal in de 17de en 18de eeuw. Culemborg, 2008.

Zie ook

Lijst van rijksmonumenten in Tull en 't Waal