IJ (digraaf)

De IJ is een digraaf van de letters i en j. Vaak wordt de ij als een ligatuur omschreven, hoewel in de meeste lettertypes de i en de j niet met elkaar verbonden zijn, maar soms wel dichter bij elkaar gezet.

In de Nederlandse taal wordt de ij soms als één letter beschouwd en vormt hij dan samen met de y de 25e letter van het Nederlandse alfabet.

De ij vertegenwoordigt meestal de tweeklank [ɛɪ]. In plaatsnamen komt de oude klankwaarde [i] nog voor, zoals in Wijchen en Wijlre. In het achtervoegsel -lijk staat hij voor de sjwa ([ə]).

In het Algemeen Nederlands en in de meeste Nederlandse dialecten zijn er twee mogelijke spellingsvormen voor de tweeklank [eɪ] of [ɛɪ]: ij en ei. De eerste vorm wordt de lange ij of in België soms ook gestipte ij genoemd. De tweede vorm heet korte ei (of bij het spellen van een woord: E – I). Het adjectief lang duidt op de lengte van de staart van het tweede teken j, dat (vooral bij de kleine letter) tot onder de basislijn reikt. De adjectieven lang en kort duiden niet op (de lengte van) de uitspraak, aangezien beide spellingsvormen in het Algemeen Nederlands op dezelfde manier worden uitgesproken.

De IJ verschilt van de letter Y. In het hedendaags Nederlands komt de y alleen in leenwoorden voor. In het Middelnederlands, waarvan de spelling heel wat variatie vertoonde, werd de y echter vaak gebruikt. De Y wordt Griekse ij, i-grec (zoals in het Frans, maar met de klemtoon op grec) of ypsilon genoemd.

Oorsprong

De ij is van oorsprong een dubbele i, die in het Middelnederlands de lange [i:] voorstelde. Toen werd de i nog vaak zonder punt geschreven en kon de digraaf ıı gemakkelijk met de u verward worden. Om de leesbaarheid te vergroten kreeg de tweede i een staart. De lange ij werd in 1804 officieel geïntroduceerd.

Status

Er bestond in Nederland discussie of de ij uit één of twee letters bestaat. In Vlaanderen werd de ij altijd als een combinatie van twee letters beschouwd.

Redenen om ij als één letter te beschouwen:

• Als een woord dat met ij begint een hoofdletter krijgt, wordt de volledige ligatuur in hoofdletters geschreven: IJsselmeer, IJmuiden, dus niet: Ijsselmeer, Ijmuiden.
• De Grote Winkler Prins Encyclopedie vermeldde in 1993 dat de ij de 25e letter van het Nederlandse alfabet is.
• Bij het oplezen van het alfabet eindigt men in Nederland met iks ij zet en slechts hoogst uitzonderlijk of nooit met iks ypsilon zet, iks i-grec zet of iks griekse ij zet. De ij lijkt hierbij eerder te verwijzen naar de lange ij dan naar de Griekse y. In het alfabet van Rie Cramer is het: IJ is een ijsbeer, die wit is van vel.
• Het Handwoordenboek Hedendaags Nederlands van Van Dale zegt in zijn oudere edities over de ij dat het een letterteken is, bestaande uit twee i's, waarvan de tweede verlengd is.
• De ligatuur ij is opgenomen in HTML en Unicode, hoewel het gebruik ervan afgeraden wordt.
• Bij de meeste handschriften schrijft men de ij aan elkaar, ook als de overige letters los worden geschreven.

Redenen om ij als twee letters te beschouwen:

• De Taalunie, de enige officiële instantie met bevoegdheid over de spelling van de Nederlandse taal in België, Nederland en Suriname, beschouwt de ij als een combinatie van de letters i en j. Ze schrijft echter wel voor dat beide letters samen in hoofdletters moeten.
• Andere lettercombinaties, zoals ou, au, eu en ui, worden ook altijd als twee letters beschouwd. Zelfs ligaturen, zoals de Franse œ, worden in het algemeen als twee letters beschouwd. De klank [eɪ] of [ɛɪ] kan als ij of als ei geschreven worden, beide bestaand uit twee letters.
• Van oorsprong is de ij een dubbele i, net als de andere klinkers die in Nederlandse woorden dubbel voorkomen.
• Bij het alfabetisch sorteren geldt de ij als twee letters, om dubbelzinnigheid te vermijden.
• Het Nederlandse alfabet bevat 26 letters, waarvan de 25e de y (en dus niet de ij) is (zie kopje "Uitzondering" hieronder).
• In de nieuwste versie (14e editie) van Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal staat bij de ij vermeld: naam van de lettercombinatie bestaande uit de tekens i en j, gebruikt om, in een aantal woorden, de tweeklank [ɛɪ] weer te geven.

Dat de letters samen op één blokje staan op het Leesplankje van Hoogeveen heeft niets te betekenen, want aa, eu, oe enzovoort staan ook samen op één blokje.

Gebruik

De IJ beslaat op dit bord even veel ruimte als een enkele letter. De I wordt boven de linkerkant van de J geplaatst om hun verbondenheid te benadrukken. Dit laatste is echter niet noodzakelijk en er zijn ook borden waarbij de I en J los van elkaar op de plek van 1 karakter staan

Hoofdlettergebruik

Als een woord dat met ij begint een hoofdletter krijgt, wordt de volledige ligatuur in hoofdletters geschreven: IJsselmeer, IJmuiden. In Vlaanderen wordt deze regel niet altijd en overal strikt gevolgd, resulterend in bijvoorbeeld Ijzer. Hoewel dit geen standaardgebruik is, is dergelijk hoofdlettergebruik zelfs soms te vinden op officiële bewegwijzeringsborden.

Soms kan die dubbele hoofdletter wel eens voor problemen zorgen bij automatische spellingscontrole.

Dit hoofdlettergebruik is opmerkelijk: in het Spaans werden de digrafen ch en ll tot 1994 als één letter beschouwd. Toch kregen woorden die met die letters beginnen slechts één hoofdletter: Chile, Llano. De ligaturen æ in bijvoorbeeld het Latijn en œ in het Frans worden weer wel volledig gekapitaliseerd, als ze als ligatuur geschreven worden: Œil, maar Oeil.

Sorteren

Woordenboeken sorteren steeds ij als een i gevolgd door een j, dus tussen ih en ik, en dit al sinds 1850. Dit is de geprefereerde alfabetisering volgens de Taalunie. Een uitzondering zijn oudere uitgaven van Kluwer, bijvoorbeeld Kluwer's Universeel technisch woordenboek Nederlands-Duits uit 1980, waarin de lange ij als een y wordt gesorteerd.

De Telefoongids van KPN en de Nederlandse Gouden Gids wijken van deze volgorde af en houden ij en y bij elkaar, als zouden ze dezelfde letter zijn. De reden is dat er heel wat familienamen bestaan waar beide spellingvarianten voorkomen: zowel Bruijn en Bruyn zijn familienamen, en in de Nederlandse telefoongidsen zijn ze samen te vinden. In het standaardalfabet zou De Bruijn tussen 'uh' en 'uk' te vinden zijn. De naam Bruin, fonetisch gelijk, staat wel elders.

Dit gebruik is niet uniek. Ook in telefoongidsen van sommige andere landen worden spellingvarianten van dezelfde naam bij elkaar geplaatst, bijvoorbeeld Carlson, Carlsson en Karlsson in de Zweedse telefoongids of Böker en Boeker in de Duitse telefoongids hoewel de ö in de standaardsortering van een woordenboek eigenlijk op dezelfde plaats staat als de o zonder e.

Afkortingen

Wanneer woorden of (voor)namen tot hun initialen verkort worden, wordt een Nederlands woord of naam die met IJ begint, afgekort tot IJ. Zo wordt IJsbrand Eises Ypma verkort tot IJ. E. Ypma.

Verbrede inter-letter-spatiëring

In tekstopmaak met verbrede inter-letter-spatiëring, wordt de IJ vaak, maar niet altijd, samengehouden, bijvoorbeeld: "s l ij t e r ij" of "s l i j t e r i j".

Als woorden verticaal geschreven worden, met de letters niet-geroteerd onder elkaar, wordt de ij meestal samengehouden (zie afbeelding).

S
l
ij
t
e
r
ij

Spelling

Vrijdag kan op twee manier gespeld worden, naargelang de speller de ij als één of als twee letters beschouwt:

• V – R – IJ – D – A – G
• V – R – I – J – D – A – G

Telefoonalfabet

In het Nederlands telefoonalfabet wordt de IJ weergegeven met behulp van het woord IJmuiden. Het verschil met de Ypsilon, codewoord voor de y, is duidelijk hoorbaar.

Woordspelletjes

In de meeste kruiswoordraadsels, en in Lingo, wordt de IJ als één letter beschouwd, die één vakje vult, maar de ij en de y worden wel als verschillende letters beschouwd. Bij andere woordspelletjes kunnen andere regels gelden.

Tot maart 1998 had de Nederlandse versie van Scrabble twee IJ-blokjes met letterwaarde 4, naast het ene Y-blokje met letterwaarde 8. De recente Nederlandse versie heeft de IJ weggelaten; het woord rij had in de oude versie twee letters, nu drie. De Vlaamse versie heeft nooit de IJ gekend. Er is nu geen verschil meer tussen de Nederlandse en de Vlaamse versie.

In woordspelletjes die een verschil maken tussen klinkers en medeklinkers, is de ij een klinker als hij een aparte letter is. (Of de y een klinker of een medeklinker is, is een andere discussie, aangezien de letter y in leenwoorden zowel een klinker als een (half-)medeklinker kan representeren.)

Toen en nu

Links de oude, rechts de moderne schrijfwijze

Enkele decennia geleden was het nog heel gewoon om Y te gebruiken waar tegenwoordig alleen IJ aanvaard wordt, bijvoorbeeld in opschriften ('SLAGERY') en in computeruitvoer (op het giroafschrift stond 'AF' en 'BY'). Tegenwoordig wordt dat niet meer gezien. Wie tegenwoordig iets over Nijverdal wil weten, zal waarschijnlijk in het internet niet op 'Nyverdal' gaan zoeken.

Dit gebruik leeft verder in het Afrikaans: in die taal correspondeert de y gewoonlijk met de ij in het Nederlands.

Technische details

Gemakkelijk te verwarren: (1) i + j, (2) ligatuur ij, (3) y met deelteken, (4) y in Garamond

Drukwerk en handschrift

In gedrukte tekst lijken de ÿ (kleine letter y met deelteken) en de ij heel verschillend, maar in verschillende handschriften lijken de ÿ en de ij identiek. In het Nederlands komt de y enkel voor in leenwoorden, en is de ÿ uiterst zeldzaam (als hij al voorkomt).

De lange ij strekt zich tot onder de basislijn uit en wordt met een lange lijn geschreven; zelfs in handschriften waarin de letters niet altijd raken, wordt de ij vaak als één teken geschreven.

Zo ziet de ij er op het leesplankje ook uit

Dit lijkt meer op een Y

Codering

De ligatuur behoort niet tot ASCII noch tot één van de ISO 8859 karaktercoderingen, en dus wordt de digraaf meestal als een i gevolgd door een j gecodeerd. De ligatuur bestaat wel in Unicode, in Latin Extended-A, als de karakters IJ (U+0132) en ij (U+0133). Deze karakters worden als compatibiliteitsdecomposeerbare karakters beschouwd. Ze zijn opgenomen wegens compatibiliteit en round-trip converteerbaarheid met enkele oudere coderingsmethodes. Het gebruik ervan wordt afgeraden. Zelfs met Unicode beschikbaar, verdient de codering in 2 aparte letters de voorkeur.

HTML bevat de codes IJ (IJ) en ij (ij).

Toetsenborden

Schrijfmachines

Nederlandse schrijfmachines hadden meestal een aparte toets voor de kleine letter ‛ij', Belgische schrijfmachines niet.

Computers

In Nederland is het QWERTY computertoetsenbord in gebruik. De standaard VS-indeling (soms in 'Internationale Modus') wordt vaak gebruikt, hoewel een specifieke Nederlandse variant (KBD143) beschikbaar is. In België wordt een specifiek Belgische variant van de AZERTY toetsenbordindeling (KBD120) gebruikt. Geen van deze toetsenborden bevat een aparte toets voor de ij of de IJ.

Uitzondering

Bijoux fout gespeld

Als de i en de j tot verschillende lettergrepen behoren, zoals in de woorden mini-jurk (lettergrepen mi-ni-jurk) en bijectie (lettergrepen bi-jec-tie), wordt de ij nooit als één letter beschouwd. Eerdere regels als het sorteren van de ij zoals de y, het samenhouden van de ij bij verbrede spatiëring, het enkele vakje bij kruiswoordraadsels, enz. zijn dan niet van toepassing.

Dit gaat echter wel eens fout bij vreemde woorden. In andere talen kan de combinatie ij immers ook wel eens voorkomen, maar in die talen heeft die combinatie niets te maken met de y. Nederlanders begrijpen dat niet altijd. Zo zijn er in Nederland veel winkels waar byoux of byous te koop zijn in plaats van bijoux. Ook is er een geval bekend van een brief waarop de Nederlandse afzender Dyon had geschreven in plaats van Dijon. De brief werd door de Franse posterijen via Lyon en het Zwitserse Nyon als onbestelbaar beschouwd en teruggestuurd naar de afzender.

Zie ook

• Lijst van namen met ij-y verandering

Externe links

• R. Harmsen. De Nederlandse "letter" IJ

· ·

Latijns schrift