Muzieknoot

Een muzieknoot (of kortweg noot) is een teken (Latijn: nota) om de tonen in de muziek naar hun tijdsvolgorde en -duur te noteren of te benoemen. De vorm van de noot bepaalt de relatieve duur van de toon en de plaats van de nootkop op de notenbalk bepaalt, samen met de sleutel, de voortekening en de eventuele alteraties, de te spelen stamtoon of afgeleide daarvan. De precieze toonhoogte hangt dan nog af van de gebruikte stemming.

Opbouw van een noot

Een noot bestaat altijd uit een kop, ook nootkop, bolletje of bal genoemd. Van een hele noot heeft de kop de vorm van een open liggende ovaal. Een halve noot heeft dezelfde kop als de hele noot, maar is voorzien van een stok of staart, een verticaal streepje dat aan de kop verbonden is, links van de kop als de stok naar beneden en rechts als de stok naar boven wijst. Een kwartnoot heeft eveneens een stok, maar de kop is een zwart, kleiner bolletje of ovaaltje, Kortere noten hebben de vorm van een kwartnoot met aan het uiteinde van de stok een of meer vlaggen die naar rechts en in de richting van de kop wijzen. Soms zijn de vlaggen van bij elkaar horende noten samengevoegd tot waardestrepen.

Tijdsduur

In de muzieknotatie duidt men noten zodanig met symbolen aan dat men uit de vorm de relatieve tijdsduur kan aflezen, zoals de hele noot (een open bolletje als nootkop, zonder stok), de halve noot (een open bolletje, met een stok), de kwartnoot (een dicht zwart bolletje, met een stok), de achtste noot (zelfde als kwart, maar met een vlag of waardestreep naar een andere noot),de zestiende noot (zelfde als achtste maar met 2 vlaggetjes of waardestrepen) en zo verder (tweeëndertigsten, vierenzestigsten, honderdachtentwintigsten, etc.)

Bij elke nootlengte zijn ook in lengte corresponderende rustsymbolen in gebruik.

De hele noot heeft een omrande witte (open) bal en geen stok of vlag.
De halve noot heeft een omrande witte (open) bal en een stok.
De kwartnoot heeft een gesloten bal en een stok zonder vlag.
De achtste noot heeft een vlag
De zestiende heeft twee vlaggen, de tweeëndertigste drie vlaggen, etc.

Als meer noten van een achtste of korter achtereen worden geschreven worden de vlaggen soms vervangen door een waardestreep. Hierbij geldt in het algemeen dat de eerste noot in een door een waardestrepen verbonden groep het accent krijgt (beklemtoond is).

In zangmuziek geldt een aparte regel: men onderscheidt syllabische zangmuziek waarbij iedere lettergreep één toon heeft, en melismatische zangmuziek, waarbij een lettergreep uit meerdere tonen kan bestaan. In melismatische zang wordt meestal met waardestrepen per lettergreep genoteerd, in syllabische krijgt elke lettergreep een vlag.

De lengte van noten (hele, halve, kwart, achtste & zestiende noten).

Een noot, waarvan de duur met de helft verlengd is door het achterplaatsen van een punt, wordt een gepunteerde noot genoemd. Puntering kan ook bij rusten plaatsvinden.

Nootwaarde

De langste notenduur die in onze tijd in het algemeen gebruikt is de hele noot. Vaak wordt daar een waarde van vier tellen aan toegekend als de teleenheid de kwartnoot is. In vroeger eeuwen hebben nog langere notenwaarden dan de hele noot bestaan. Een oude naam voor de hele noot is de semibrevis. Dat betekent half kort en die naam geeft al aan dat dat naar verhouding geen lange noot was. Inderdaad kende men ook de brevis (een rechthoekige noot) en twee nog langere eenheden: de longa en de maxima.

In tegenstelling tot het huidige systeem waarbij er altijd twee kleinere eenheden in een grotere passen, kon de brevis ook uit drie semibreves bestaan en de longa uit drie breves. Dit werd aangegeven door een cirkel of een halve cirkel te plaatsen aan het begin van het stuk. In later tijden (na de renaissance) is dit ingewikkelde systeem echter geheel verlaten: het werd vervangen door maatsoorten aan het begin van een stuk te noteren in de vorm van bijvoorbeeld 4/4 of 3/8 of 2/2.

Afwijkingen

Voor educatieve doeleinden of in sommige moderne notatiewijzen komen uitzonderingen voor:

Bij notatie van louter het melos wordt enkel van de gesloten bal gebruikgemaakt zonder stok of vlag.
Voor speciale klankeffecten (voornamelijk bij drumpartijen) wordt in plaats van de bal ook van andere figuren gebruikgemaakt, zoals een ruit, kruisje, driehoekje, of andere vorm. Deze kunnen verder met gebruikelijke stokken en vlaggen of waardestrepen optreden.
Bij moderne notatie van een snelle geïmproviseerde passage komt het voor dat er geen ballen genoteerd staan, maar enkel stokken en/of vlaggen en/of waardestrepen. De uitvoerende is dan doorgaans vrij om te bepalen welke tonen hij gebruikt, tenzij de componist specifieke extra informatie geeft
De notatie van clusters is soms de bal vervangen door een verticaal blokje dat de toonhoogte van de groep noten weergeeft.
Soms worden groepjes noten met diagonale stokken verbonden, bijvoorbeeld wanneer de notatie anders te onoverzichtelijk wordt omdat de ballen te dicht op elkaar staan (wanneer men bijvoorbeeld een groepje bestaande uit de noten as en a wil noteren.)
De stok kan soms aan de andere kant van het bolletje terechtkomen, dit treedt vaak op bij notatie van secundes, waar de bolletjes dicht op elkaar komen. Om te voorkomen dat twee bolletjes overlappend genoteerd worden, verhuist dan één bolletje naar de andere kant van de stok.

De richting van de stok

Stokken omhoog worden aan de rechterzijde van de kop geplaatst, en stokken omlaag aan de linkerzijde. Vlaggen worden altijd aan de rechterzijde van de stok geplaatst. Er zijn vuistregels die de richting van de stok bepalen (een uitgever kiest de richting meestal zo dat de leesbaarheid optimaal is):

Noten die onder de middelste lijn van de notenbalk genoteerd staan hebben de stok omhoog.
Noten die boven de middelste lijn van de notenbalk genoteerd staan hebben de stok omlaag.
Bij noten op de middelste lijn kan de stok zowel omlaag als omhoog wijzen.

Uitzonderingen:

In meerstemmige muziek worden doorgaans de stokken van de bovenstem alle omhoog genoteerd en van de onderstem omlaag.
Soms wordt, vanwege de leesbaarheid van door waardestrepen verbonden snelle noten, de stokrichting zo gekozen dat de waardestreep een stijgende of dalende tendens laat zien.

Metrum

De noten op een balk worden meestal ingedeeld in maten, die gescheiden worden door maatstrepen. Oorspronkelijk hadden deze maten een metrische betekenis, dat wil zeggen dat er sprake was van een steeds herhalend patroon van klemtonen, bijvoorbeeld zwaar-licht-licht voor een driekwartsmaat. Bij dansmuziek zoals bij een wals is dat nog goed te horen. Na de barok werd de maatstreep vooral een middel om de communicatie tussen de dirigent en de musici te vergemakkelijken. De maten worden in het algemeen genummerd, zodat de dirigent kan zeggen: we beginnen op de tweede tel van de zesde maat. Meestal wordt de kwartnoot als teleenheid gebruikt, maar in oudere muziek kan dat ook de halve en in nieuwere muziek de achtste noot zijn. In de loop der eeuwen heeft er een traag proces van inflatie plaatsgevonden, waarbij men steeds in kleinere eenheden is gaan tellen.

Iedere notenwaarde kent een overeenkomstig rustteken van dezelfde duur.

Toonhoogte

De plaats van een noot op de notenbalk bepaalt, samen met de sleutel en eventuele voortekens, de toon die gespeeld moet worden.

Noot en toon

Hoewel noot formeel slechts een teken is voor het noteren van muziek, is het tamelijk gebruikelijk om met noot ook de naam van een toon aan te duiden. Dit gebruik is ontstaan in de muziekpraktijk. Doordat muziek veel van blad gespeeld wordt, ligt het voor de hand een noot aan te wijzen en te zeggen: "Speel die noot nog eens" of "Wat is dat voor een noot?" in plaats van over toon te spreken. In deze context worden de stamtonen en de daarvan afgeleide tonen ook als noten aangeduid, met dezelfde naamgeving.

Zie ook

Muzieknotatie
Geschiedenis van de muzieknotatie
Rust
Kwarttoonverdeling en de notatie daarvan

Zie de categorie Musical notes van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.