MKZ-crisis (2001)

Overzicht MKZ-epidemie 2001 groen = 1-10; geel = 10-50; oranje = 50-100; rood =100-893 uitbraken.

kinderboerderij tijdens de MKZ-crisis 2001

Minister Brinkhorst, D66 (foto uit 1980)

Barricade te Kootwijkerbroek

De MKZ-crisis (2001) was een uitbraak van de veeziekte mond-en-klauwzeer (MKZ), die in Nederland indirect honderdduizenden dieren het leven kostte. MKZ is in slechts 1 à 2% van de gevallen een dodelijke ziekte. Het meeste vee herstelt zich na enkele weken, vergelijkbaar met griep bij de mens. Omdat het vlees en de melk van besmette dieren niet verkocht en niet vervoerd mogen worden, werden veel evenhoevige dieren in de omgeving van de uitbraak gedood. Voor de export is het economisch van groot belang dat Nederland bekend staat als MKZ-vrij. Om deze twee redenen werden gezonde "evenhoevigen" zoals geiten, schapen, varkens en runderen op grote schaal "geruimd", dat wil zeggen gedood, afgevoerd en vernietigd.

Vaccinatie afgeschaft

Tot 1991 werden runderen in Nederland preventief gevaccineerd. Met de val van het ijzeren gordijn kwam er meer contact met landen waar MKZ voorkomt. De meeste dieren zijn met vaccinatie te beschermen, maar varkens niet afdoende. Daardoor loopt men bij algehele vaccinatie het risico dat de veestapel een slechte naam krijgt in het buitenland, wat met name de varkensexport zou schaden. Daarom besloot de Europese Unie in 1991 niet meer te vaccineren, maar eventueel in cirkels rond een uitbraak de dieren die MKZ kunnen krijgen (vrijwel alle vee behalve paarden) te doden. Tijdens de crisis is in Nederland wel ingeënt, maar alle ingeënte dieren werden alsnog gedood, om de export niet te belemmeren.

Europa

De epidemie trof het Verenigd Koninkrijk het hardst; ze begon in februari in Heddon-on-the-Wall in de provincie Northumberland en trof het graafschap Cumbria het zwaarst. In totaal waren er 2000 zieke dieren, werden er tien miljoen dieren afgemaakt, en was de financiële schade 8 miljard pond. In oktober 2001 was de epidemie op de Britse eilanden voorbij.
Nederland was met 25 uitbraken de op een na ernstigst getroffene. Nederland was ook het land met de meeste gedode dieren per geval van MKZ. Van de Engelse veestapel is de helft geruimd; van de Nederlandse 1,55%. Ook Frankrijk (2 gevallen, 13 en 23 maart) en Ierland (één geval) hadden enkele gevallen. Verder leidde vals alarm tot ruimingen in een aantal buurlanden, België, Duitsland, Luxemburg en Spanje, loos alarm was er verder in Finland, Zweden, Denemarken en Italië. De epidemie werd veroorzaakt door het type "Pan-Asia type 0". Het virus was waarschijnlijk doordat besmet vlees in onvoldoende gesteriliseerd varkensvoer terechtgekomen was.

In Nederland heerste de ziekte in het vaccinatiegebied Oene, ter bestrijding hiervan werden alle evenhoevigen geruimd in de driehoek Apeldoorn–Zwolle–Deventer. Er waren twee gevallen in Ee in (Friesland) waarvoor geruimd werd, één omstreden geval in Kootwijkerbroek en één in Oosterwolde (Gelderland), dat de aanzet was tot het ruimen van duizenden dieren in Kamperveen.

MKZ-crisis

Op 20 februari 2001 werd er in Groot-Brittannië bij 20 varkens mond-en-klauwzeer of tongblaar ontdekt. Een maand later werden de eerste gevallen in Nederland vastgesteld. Begin 2002 was de MKZ-crisis in Groot-Brittannië officieel voorbij. Het virus is vermoedelijk naar Nederland gebracht via kalveren uit Ierland, die tijdens een tussenstop te Mayenne in Frankrijk besmet waren geraakt door contact met schapen uit het Verenigd Koninkrijk.
In Nederland werden 26 bedrijven getroffen. Er werd besloten om, in overeenstemming met de EU-afspraken, op grote schaal preventief te ruimen. Dat betekende dat de dieren op het getroffen bedrijf en op nabij gelegen bedrijven werden gedood, afgevoerd en vernietigd. Op ongeveer 2600 bedrijven werden in totaal 270.000 evenhoevigen preventief afgemaakt, waarvan bijna 200.000 na vaccinatie. In de weilanden van de driehoek Apeldoorn-Zwolle-Deventer, en in de andere als besmet beschouwde gebieden stonden alleen nog paarden; alle evenhoevigen waren geruimd. Men vermoedt dat de zelfmoord van tussen de 10 en de 17 van de 120 boeren van wie het vee werd gedood, op zijn minst mede is veroorzaakt door deze crisis. De financiële schade was 2,8 miljard gulden.

Moeite met ruimen

Per ziektegeval (dat waren er 31) zijn in Nederland meer dieren gedood (260.000; dus 8400 per ziektegeval) dan in andere landen (Verenigd Koninkrijk: 10 miljoen dode dieren op 2000 gevallen; 1:5000). Mond- en klauwzeer is bij de meeste dieren te voorkomen en niet gevaarlijk voor mensen. Voor velen was het onbegrijpelijk dat de overheid er toe overging om op grote schaal melkkoeien, dieren op de kinderboerderij, herten van het hertenkamp (men overwoog zelfs al het wild op de Veluwe) uit te roeien, terwijl de ziekte te voorkomen is. Daarover dachten de varkenshouders, die vooral in Noord-Brabant en Drenthe gevestigd zijn anders; ze hebben over het algemeen een minder emotionele band met hun dieren en zijn sterk afhankelijk van de export. Bovendien hadden dezen in 1997-1998 een varkenspestepidemie meegemaakt, waarbij was afgezien van vaccinatie en op grote schaal geruimd was.

Het verdriet van de melkveehouders en de hobbyboeren, en de taferelen bij het ruimen op de boerderijen, leidden tot grote maatschappelijke ophef en verzet in boerengemeenschappen, waarbij vooral de onrust in Kootwijkerbroek grote vormen aannam, omdat men niet geloofde dat het enige verdachte kalf (van boer Teunissen) daadwerkelijk besmet was. De ziekteverschijnselen waren niet typerend voor MKZ en van besmettelijkheid is niets gebleken. Bovendien voldeed de laboratoriumtest niet aan de vereisten; met name zijn negatieve uitslagen genegeerd.
Ook in Oosterwolde (Gelderland) bleef twijfel bestaan of het bedrijf van de familie Vegte dat bokjes had gekocht van een bedrijf in Oene werkelijk besmet was. De diagnose berustte op antistoffenbepaling, niet op virusdetectie. In een straal van 10 km rondom het verdachte bedrijf werden 13 bedrijven in het nabijgelegen Kamperveen geruimd.
In 2015 spreekt de rechter na 14 jaar procederen als finaal oordeel uit dat in Kamperveen destijds terecht geruimd is. Er zijn anno 2015 nog steeds veel mensen die er stellig van overtuigd zijn dat er in Kootwijkerbroek, geen MKZ is geweest; er wordt nog steeds geprocedeerd. In Ee hebben de veehouders zich neergelegd bij de diagnose; al is de wijze van besmetting onduidelijk. Wel heeft men met succes geprocedeerd tegen strafkortingen.

Politieke en culturele uitersten

In Kootwijkerbroek stemt meer dan de helft van de inwoners SGP en is men meestal lid van de Gereformeerde Gemeenten of andere orthodox-protestantse kerken. Kootwijkerbroek en ook Kamperveen en Oosterwolde liggen in de Bijbelgordel. Politiek en cultureel was een grotere afstand nauwelijks denkbaar tussen deze mensen en de progressief liberale D-66 minister, die EU-beleid uitvoerde.

Minister Brinkhorst, (D66), minister van landbouw 1999-2002, legde aanvankelijk strafkortingen tot 30% van de financiële compensatie op aan boeren die administratieve fouten maakten. De Tweede Kamer maakte dit ongedaan. In Kootwijkerbroek en Kamperveen geloofden de boeren niet dat er MKZ dreigde. Er waren geen zieke dieren en de werkwijze van het laboratorium van het Instituut voor Dierhouderij en Dierziekten te Lelystad werd niet vertrouwd. EU-beleid vereiste echter dat er snel en radicaal geruimd werd bij verdenking op MKZ. Boeren en minister kwamen recht tegenover elkaar te staan, in Kootwijkerbroek kwam het zelfs tot een confrontatie met de Mobiele Eenheid van de politie. De boeren riskeerden daarmee dat ze geen compensatie zouden krijgen. Brinkhorst gaf later toe dat hij niet altijd even tactvol was geweest: hij had bijvoorbeeld gezegd dat boeren geen www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/Archief/archief/article/detail/583296/2001/08/23/Ferme-uitspraken-Brinkhorst-nooit-bedoeld-om-te-kwetsen.dhtml Ferme uitsprakkrokodillentranen moesten huilen en maakte opmerkingen over het geloof van de getroffen boeren uit Kootwijkerbroek.
De ruiming van Kootwijkerbroek vond plaats op Goede Vrijdag. In dezelfde periode maakte de D66-collegaminister van Volksgezondheid de opmerking 'Het is volbracht' omdat de euthanasiewet, ook al een gruwel in SGP-ogen, aangenomen was. Het conflict kreeg mede hierdoor in de ogen van sommige berokkenen proporties van kwaad tegen goed; dood tegen het leven; duisternis tegen licht. In 2011 verscheen de film Mannenbroeders van Kootjebroek van documentairemaker Geertjan Lassche. De televisiedocumentaire maakt duidelijk hoe onbegrepen de boeren van Kootwijkerbroek zich tijdens de MKZ-crisis gevoeld hebben. Lassches documentaire won de Gouden Greep 2011.

Ongevoeliger nog dan de minister was de indruk die de Noord-Ierse Eurocommissaris Byrne wekte bij zijn bezoek aan de Veluwe. Voor Byrne (Gezondheid en Consumentenzaken) was "stamping out", letterlijk uitroeien, de beste oplossing tegen MKZ. Minister Brinkhorst leverde openlijk kritiek op Byrne en op zijn ongevoeligheid. Het bezoek van koningin Beatrix daarentegen maakte wel een goede indruk.

Nieuw begin

26 juni 2001 was in Nederland de crisis ten einde. Melkveebedrijven kregen weer vee in de wei, gekocht van melkboeren die wilden stoppen, en ook bijvoorbeeld de schaapherder op de Renderklippen kreeg een nieuwe kudde, betaald met de opbrengst van een door zeven jeugdkoren opgenomen cd

Vaccinatie opnieuw besproken

Na de gebeurtenissen in 2001 heeft de nieuwe Nederlandse regering zich geschaard achter de toenemende roep om inenten mogelijk te maken. In 2003 heeft de EU noodvaccinatie mogelijk gemaakt; gevaccineerde gezonde dieren hoeven niet meer gedood te worden. Het vaccin werkt echter pas na een week. Aan de Landbouwuniversiteit te Wageningen wordt gewerkt aan een methode om antistoffen te kunnen toedienen, wat veel sneller bescherming biedt. Gevaccineerde, gezonde dieren mogen gewoon in leven blijven. Door nieuwe DNA(RNA)-technieken zal veel eerder zekerheid verkregen worden. Ruimen zou nodig blijven maar op kleinere schaal. Ook is het sinds 2003 verboden om varkens vleesresten te voeren.

Verloop van de MKZ-crisis

• 22 februari 2001: In Engeland is MKZ geconstateerd bij varkens in een slachthuis; Nederland neemt maatregelen tegen vee en vlees dat de laatste weken in Nederland vanuit het Verenigd Koninkrijk is ingevoerd. Dezelfde dag vertrekt een transport kalveren, bestemd voor Nederland, uit Ierland.
• 23 februari 2001: Bovengenoemde kalveren maken een tussenstop in Mayenne, waar ook Britse schapen zijn die later MKZ blijken te hebben. In Nederland de eerste ruimingen: het betreft uit het Verenigd Koninkrijk geïmporteerde runderen.
• 24 februari 2001: De kalveren verblijven tijdelijk op een boerderij te Oene, bij Epe, Veluwe.
• 7 maart 2001: Minister Laurens Jan Brinkhorst (D66) verbiedt alle evenementen waar pluimvee of evenhoevigen (eigenlijk alle vee behalve paarden) bij betrokken zijn.
• 13 maart 2001: Vervoersverbod voor alle MKZ-gevoelige dieren vanwege een uitbraak in Frankrijk in Mayenne (waar de kalveren verbleven).
• 15 maart 2001: Op een boerderij in Oene, waar kalveren van het bovengenoemde transport zijn, zijn verschijnselen van MKZ, maar de laboratoriumtesten laten geen conclusie toe.
• 17 maart 2001: Preventieve ruiming van het vee van deze boerderij. Stand still 72 uur.
• 18 maart 2001: Vervoersverbod naar slachthuizen opgeheven.
• 20 maart 2001: Verdenking MKZ op een bedrijf in Oene.
• 21 maart 2001: MKZ op een bedrijf in Olst en diezelfde dag ook in het nabijgelegen Welsum. De 60 koeien en 20 schapen worden geruimd, dat wil zeggen: gedood en afgevoerd. Omdat het bedrijf in Oene binnen tien kilometer ligt, wordt dit als besmet beschouwd en ook geruimd. Twee zogenaamde contactbedrijven worden geruimd. Bedrijven binnen een kilometer van de besmette bedrijven worden eveneens geruimd. In heel het land wordt vervoer van vee verboden, en in besmet verklaarde gebieden van alle dierlijke producten. Er wordt alleen ingeënt wanneer het niet lukt alle dieren te ruimen. Ingeënte dieren worden later alsnog gedood.
• 21 t/m 28 maart 2001: 7 uitbraken van MKZ; alle in het vaccinatiegebied Oene.
• 29 maart 2001: MKZ wordt vastgesteld buiten het gebied rond Oene, namelijk in Kootwijkerbroek. Er wordt door betrokkenen heftig geprotesteerd, omdat de ene test die dit uit zou moeten wijzen niet vertrouwd wordt. Herhaling van de test wordt geweigerd; tien jaar later komt aan het licht dat deze test wel degelijk herhaald is en toen negatief uitviel. De ME wordt gestuurd om de orde te herstellen. De eigenaar van het kalfje verlaat Kootwijkerbroek.
• 29 maart tot 10 april 2001: twaalf MKZ-uitbraken in vaccinatiegebied Oene.
• 11 april 2001: Nederland is opgedeeld in zes compartimenten. Bijvoorbeeld veewagens van het ene gebied mogen niet in het andere komen.
• 11 april 2001: Tweede uitbraak buiten gebied Oene: in gebied Ee.
• 11/12 april 2001: Drie uitbraken in gebied Oene; en een tweede in gebied Ee.
• 20 april 2001: Vanwege de heersende MKZ moeten alle evenhoevigen in de vaccinatiegebieden Noord-Veluwe en Kootwijkerbroek worden “geruimd”. De dieren worden ingeënt, en moeten daarna binnen twee weken worden gedood. Vervoer van vee het gebied uit wordt verboden, militairen zetten wachtposten op bij de toegangswegen tot de driehoek Apeldoorn-Zwolle-Deventer.
• 22 april 2001: Laatste uitbraak in gebied Oene.
• 18 mei 2001: Minister Brinkhorst trekt een aantal maatregelen in.
• 26 juni 2001: Officieel einde van de MKZ-crisis. Boerderijen opnieuw bevolkt.

Nasleep

• 2001: bezwaarschrift boeren Kamperveen bij ministerie van EL&I.
• 2001: WOB-verzoek wordt door de minister geweigerd.
• 22-7-2002: nieuwe regering zonder D66; opvolger is de CDA'er Cees Veerman. Deze trekt de strafkorting op de financiële compensatie in.
• 2003: College van Beroep voor het bedrijfsleven (CBb) spreekt uit dat de inspectie destijds terecht tot ruiming overging.
• 2003; 1 April, Brief minister Veerman aan Tweede Kamer. Hij twijfelt niet aan de diagnose MKZ te Kootwijkerbroek. Het is niet gelukt het eens te worden over inzage van gegevens, dan wel een onafhankelijke commissie.
• 12 juni 2003: Een nieuwe EU-richtlijn wordt van kracht. Voortaan wordt noodvaccinatie toegestaan bij een nieuwe uitbraak. Gevaccineerde dieren mogen in principe blijven leven.
• 2004: kortgedingrechter Zwolle: Eis veehouders dat ID-Lelystad gegevens ter inzage moet geven, wordt afgewezen.
• 2005;2006: Rechtbank wijst nogmaals WOB-verzoek toe.
• 2006: Europese Hof van justitie stelt eisers in het gelijk.
• 6 augustus 2007: In Engeland is opnieuw MKZ uitgebroken; het virus is ontsnapt uit een laboratorium. Er worden maatregelen genomen, onder meer wordt een grote hoeveelheid vaccin aangeschaft. De ziekte slaat niet over naar Nederland.
• 2008: de rechter van het College voor het beroep van het bedrijfsleven spreekt uit dat het ministerie zijn positie moet bewijzen.
• 2008: Het College van beroep vernietigt het ruimingsbevel. Het ministerie wordt verplicht de onderliggende labuitslagen ter inzage te geven.
• 2009: WOB-verzoek opnieuw toegewezen; rechtbank spreekt uit dat de minister wel over het tweede blad van de uitslag beschikt.
• 2011: Brief Tweede Kamer; minister blijft bij zijn/haar standpunt.
• 2014: juli: hoorzitting voor zowel de veehouders uit Kootwijkerbroek als uit Kamperveen (Oosterwolde).
• september 2014 heropent de rechter van het CBb de zaak over de ruiming in Kootwijkerbroek; hij wil dat uitgelegd wordt wanneer een test positief wordt genoemd en wanneer negatief. De geraadpleegde deskundigen zijn hierover niet unaniem.
• oktober 2014: Rechter CBb heropent onderzoek Kootwijkerbroek: een WOB-aanvraag wordt toegewezen.
• In februari 2015 waren er verhoren door het CBb in Den Haag over de rechtmatigheid van de beslissingen in de zaak Kamperveen (Oosterwolde). Hier was bij één dier een positieve antistoffenbepaling gevonden, maar geen virus aangetoond; er zijn vervolgens vijftien bedrijven in Kamperveen geruimd.
• April 2015: MKZ nadert de grens van Europa (Balkan), zo waarschuwt het Amerikaanse landbouwtoezicht, de FAO. Het virus werd de laatste jaren waargenomen in delen van Afrika, Azië, het Midden-Oosten, Azië en Zuid Amerika.
• 30 april: nieuwe hoorzitting Kootwijkerbroek.
• juni 2015: Uitspraak CBb inzake Kamperveen: het eindvonnis luidt dat de ruiming rechtmatig is en de protocollen goed zijn gevolgd.

Monumenten ter nagedachtenis aan de epidemie

• 
  Welsum
• 
  Nijbroek
• 
  Oene
• 
  Emst

Externe links

• Tijdlijn van boerderij.nl
• Tijdlijn van Omroep Gelderland

Bronnen, noten en/of referenties