Koninklijke Nederlandse Stoomboot-Maatschappij

Duitstalige reclame van de KNSM uit 1876

De Koninklijke Nederlandsche Stoomboot Maatschappij (KNSM) was een in Amsterdam gevestigde Nederlandse rederij die heeft bestaan tussen 1856 en 1981. De rederij was de grootste in Amsterdam, en landelijk bezette zij een plaats in de top vijf van zeerederijen. De nadruk van het bedrijf lag op middelgrote vrachtschepen met een beperkte passagiersaccommodatie. Op haar hoogtepunt in 1939 bezat de rederij 79 zeeschepen. Daarvan gingen er tijdens de Tweede Wereldoorlog 48 verloren, maar de maatschappij overleefde deze enorme slag. Vanaf 1972 was de rederij bekend onder de naam KNSM BV, onderdeel van de moedermaatschappij KNSM Group NV. In 1981 sloot de KNSM zich aan bij Nedlloyd. Het opvallende laatste hoofdkantoor aan de Prins Hendrikkade heet nog steeds het Scheepvaarthuis, er is een hotel in gevestigd.

Geschiedenis

De Ondine, het eerste schip van de maatschappij uit 1856. Aquarel van Jacob Spin

De KNSM werd opgericht op 1 oktober 1856. De initiatiefnemer, de Duitse koffiehandelaar W. Ramann, had twee jaar eerder al een rederij, de Harburger Stoomvaart Maatschappij, opgericht. Met de oprichting van de KNSM beoogde hij de achterstand die Amsterdam als scheepvaartstad had opgelopen weer in te halen. De eerste vrachtvaart werd door middel van gehuurde schepen onderhouden, het Engelse stoomschip Auguste Louise en de raderstoomboot West Friesland. Het eerste schip in eigendom was de Ondine (ex. Nina), met 300 ton laadvermogen, een topsnelheid van 11 knopen en accommodatie voor 30 passagiers. In eerste instantie beperkten de diensten zich tot de vaart op Rusland en Frankrijk, waarna al snel de andere havens in de Oostzee volgden.

De KNSM was in 1874 nauw betrokken bij de oprichting van de Stoomvaart Maatschappij Zeeland voor de exploitatie van een veerdienst tussen Vlissingen en Engeland. Men nam een belangrijk aandeel in het bedrijf en verkreeg de directie, maar trok zich in 1876 alweer terug.

Het kantoor van de KNSM was tot 1916 aan de Prins Hendrikkade 161 gevestigd. Daarna zetelde de KNSM tot 1970 samen met andere Amsterdamse rederijen en tot 1981 alleen, in het Scheepvaarthuis aan de Prins Hendrikkade. De loodsen en werkplaatsen waren aanvankelijk gevestigd aan het Oosterdok, in 1903 werden de etablissementen verplaatst naar de Surinamekade en Levantkade op het IJ-eiland, het huidige Java-eiland. Met de opkomst van de container werd in de jaren zeventig een deel van de activiteiten verplaatst naar de Container Terminal Amsterdam (CTA), een dochtermaatschappij van de KNSM, aan de Westhaven in het Westelijk Havengebied. Sindsdien werden de etablissementen op het IJ-eiland aangeduid als de ‘Oost-terminal’ en die in de Westhaven als de ‘West-terminal’.

Tweede Wereldoorlog

Proefvaart van het KNSM-schip Simon Bolivar, Polygoonjournaal uit 1927

Op 17 november 1939 verliet het KNSM-vracht-passagiersschip Simon Bolivar Amsterdam op weg naar Engeland. Vlak bij Harwich vond er een explosie plaats in laadruimte 2 aan stuurboord en 10 minuten later volgde een tweede explosie aan bakboordzijde. Het schip zonk snel. De route die de Bolivar volgde, stond echter bekend als 'mijnenvrij'. Het schip is volgens de officiële verklaring gezonken door ontploffing van twee magnetische mijnen. Van de 397 opvarenden vonden bij de ramp 102 mensen de dood. Onder de passagiers bevonden zich 34 kinderen jonger dan 12 jaar. Dit was de eerste scheepsramp waarbij Nederlandse burgers door Duitse oorlogsdaden omkwamen, en de ramp werd wereldnieuws.

Ook van de KNSM was het laatste schip dat na de Duitse inval op 14 mei 1940 de haven van IJmuiden verliet, de SS Bodegraven, eveneens een vracht-/passagiersschip. Aan boord was de belangrijkste Nederlandse kunsthandelaar, de Joodse Jacques Goudstikker met zijn gezin; Goudstikker viel echter 's nachts in het ruim en overleed. Ook aan boord waren 73 Joodse vluchtelingenkinderen uit Duitsland, grotendeels afkomstig uit het Burgerweeshuis in Amsterdam. Zij stonden onder toezicht van de organisatrice van de zg. Kindertransporte, Truus Wijsmuller-Meijer, die hen in een bus ophaalde en na enige moeilijkheden op het schip kon krijgen. Op 2 juli 1943 onderweg van Durban naar Engeland, op de Atlantische Oceaan werd dit schip getorpedeerd door de U 547, waarbij zes passagiers en drie opvarenden omkwamen en het schip verloren ging.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden Nederlandse koopvaardijschepen, gedwongen door de geallieerden, ingezet voor bevoorrading. In totaal verloor de KNSM 48 schepen, ruwweg twee derde van haar vloot, na getroffen te zijn door een mijn, torpedo, bommen of granaten van de vijand. Daarbij kwamen 230 bemanningsleden om het leven. Daarnaast kwamen 17 andere personeelsleden door andere oorlogsgevolgen om. Aangezien sommige varende personeelsleden tijdens de oorlog werden uitgeleend, is niet van alle omgekomen bemanningsleden het lot bekend.

Voor de omgekomen bemanningsleden werd in Amsterdam een monument met hun namen opgericht. De namen van de Surinaamse, Chinese en Antilliaanse opvarenden stonden daar aanvankelijk niet bij. Dankzij inspanningen van de kroniekschrijver van de maatschappij, oud-stuurman Wim Wessels, zijn deze namen er toch aan toe gevoegd.

Overzicht

In haar hoogtijdagen was de maatschappij in het bezit van een kleine honderd zeeschepen, terwijl daarnaast de vloot moest worden aangevuld met tientallen van derden gehuurde (charter)schepen. De KNSM stond in financiële kringen bekend als de ‘Koninklijke Boot’, de bemanningsleden hadden het vaak over de ‘roggebroodmaatschappij’, naar de schoorsteenkleuren van de schepen (zwart met twee witte banden) of symbolisch vanwege de karige lonen. Het grootste deel van de schepen was herkenbaar aan namen uit de Griekse, Romeinse en Egyptische mythologie. Doordat de maatschappij geen grote passagiersschepen bezat, zijn weinig van haar schepen algemeen bekend geworden.

Overnames en deelnames

De KNSM bevoer vooral de Middellandse Zee, Europa, Centraal-Amerika en het Caribisch gebied. In 1912 ging men een fusie aan met de Koninklijke West-Indische Maildienst (KWIM), waarmee het vaargebied werd uitgebreid tot Midden- en Noord-Amerika. In 1970 werden van Internatio-Muller de Koninklijke Hollandsche Lloyd (KHL) en de meeste schepen en lijndiensten van Wm.H. Müller & Co overgenomen. In 1974 nam de KNSM enkele lijnen over van de geliquideerde Hollandse Stoomboot Maatschappij (HSM). In 1976 werd de KNSM partner in de Caribbean Overseas Container Line (CAROL) met het containerschip Hollandia.

In 1903 breidde de KNSM haar werkterrein uit tot de binnenvaart via de Nieuwe Rijnvaart Maatschappij (NRM), een volle dochteronderneming. In de jaren zestig en zeventig trachtte de KNSM haar werkterrein te verbreden door deelnames in resp. overname van onder andere Rederi A/B Götha, de Tor Line, Belgian Fruit Lines, Transavia Holland, Compania Trasatlantica Espanola en het zwaartransportbedrijf Mammoet.

Fusie

Met de grote scheepvaartfusie in 1970 tot Nederlandsche Scheepvaart Unie (later Koninklijke Nedlloyd) was de KNSM, als grootste Amsterdamse rederij, niet meegegaan. De maatschappij zag meer in internationale expansie en samenwerking. Ondanks voortdurende herstructureringen redde ook de KNSM het niet als zelfstandige scheepvaartmaatschappij. Het aantal schepen en personeelsleden werd in de jaren zeventig fors ingekrompen en op 1 juni 1979 werden terrein en opstallen op het IJ-eiland verkocht aan de Gemeente Amsterdam. Nadat half 1980 nog het containerschip Zeelandia werd opgeleverd, begonnen enkele maanden later de besprekingen met Nedlloyd voor een mogelijke fusie. Op 23 februari 1981 kreeg de overname zijn formele beslag waarmee er na 125 jaar een einde kwam aan deze Amsterdamse rederij.

Het voormalig personeel van de KNSM is verenigd in de vereniging de Kroonvaarders. Het archief van de Afdeling Publiciteit van de KNSM is overgedragen aan het Stadsarchief Amsterdam.

Kunstwerk Amphitrite

Zie Amphitrite (kunstwerk) voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de KNSM werd door het personeel aan de directie een beeldengroep en fontein geschonken: Amphitrite, gemaakt door Albert Termote. In 1959 werd dit kunstwerk op het terrein van de KNSM geplaatst, maar het moest in 1981 van deze plek verdwijnen, vanwege de toekomstige woningbouw op het KNSM-eiland. Het kunstwerk raakte in de vergetelheid, tot het in de jaren negentig werd herplaatst in het Oosterdok, nabij het Nederlands Scheepvaartmuseum. Op 16 mei 2009 werd het op het Azartplein opnieuw onthuld. Hierbij waren veel oud-medewerkers van de KNSM aanwezig. Het kunstwerk staat dicht bij de plaats waar het oorspronkelijk werd onthuld.

Zie ook

• Maritieme geschiedenis van Nederland
• Nedlloyd
• Royal P&O Nedlloyd

Externe links

Mediabestanden

• Website van de Kroonvaarders
• (en) Schepenlijst

Referenties

Bronnen, noten en/of referenties

• G.H. Knap, Gekroonde koopvaart. Reisresultaat van honderd jaar zeevaart door de Koninklijke Nederlandsche Stoomboot-Maatschappij N.V., 1856-1956, Amsterdam, 1956
• J. van Beylen e.a. (red.), Maritieme Encyclopedie. Deel IV, Bussum, 1971, p. 127-128 ISBN 9022810062
• H.J. Korver, Varen op de West. De merkwaardige geschiedenis van de koopvaardijvaart op West-Indië en Latijns-Amerika met schepen van de Koninklijke Westindische Maildienst en de Koninklijke Nederlandsche Stoomboot-Maatschappij te Amsterdam, in de jaren 1884 tot 1972, Bussum, 1975
• H.J. Korver, Koninklijke boot. Beeld van een Amsterdamse scheepvaartonderneming 1856-1981, Amsterdam, 1981
• P. Mulder, J.H. van der Elst, De schepen van de K.N.S.M. 1856-1981, Haarlem, 1983 ISBN 9022818802
• A. Schol, Koninklijke Nederlandsche Stoomboot-Maatschappij, Alkmaar, 1998 ISBN 9060130561
• Inventaris van het archief van de Afdeling Publiciteit van de KNSM in het Stadsarchief Amsterdam
• M.G. de Boer, Geschiedenis der Amsterdamsche Stoomvaart, Amsterdam, 1921