Gebruiker:Zwitser123/Stromatoliet kladblok

Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Stromatolith op de Duitstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.

Mee bezig Aan deze pagina of deze sectie wordt de komende uren of dagen nog druk gewerkt. Klik op geschiedenis voor de laatste ontwikkelingen.

Aktuele Stromatolietenkolonie in de west-australische Shark Bay (Hamelin Pool)

Fossile Stromatolieten in de diepere Buntsandsteins bij Wilhelmshall im Huy, Sachsen-Anhalt

Stromatoliet uit de Asse bij Braunschweig, een exemplaar van diegene waarop Kalkowskys zijn beschrijving uit 1908 baseerde

Stromatolieten (van het Griekse στρῶμα stroma=laag}} en λίθος lithos=steen) zijn sedimentaire gesteentes van biologische oorsprong. Ze ontstaan doordat, als gevolg van de groei en de stofwisseling van micro-organismen onder water, sedimentdeeltjes verstrikt en gebonden raken of doordat opgeloste stoffen neerslaan. Ze zijn meestal gelaagd en bestaan uit dunne laagjes kalksteen. Deze lagen kunnen vlak of concaaf naar boven gebogen zijn, of samengegroeid uit meerdere zulke vormen als zuilen naast elkaar. De stromatolieten zien er knolvormig uit en de gegolfde "schillen" lijken soms op een bloemenkool.

De oudst bekende fossielen zijn overwegend stromatolieten. Daardoor wordt aangenomen dat ze aanwijzingen kunnen geven over hoe het leven op aarde zich tot complexere vormen heeft ontwikkeld.

Het begrip Stromatolith werd in 1908 voor het eerst door Ernst Kalkowsky gebruikt met betrekking tot vondsten in noordduitse bontzandsteen. In het Museum für Mineralogie und Geologie Dresden, waarvan hij directeur was, ligt het gesteente dat hij voor deze eerstbeschrijving gebruikte.

Ontstaan

Voor het ontstaan van een stromatoliet is een zogenaamde biofilm nodig. Dat is een laag van micro-organismen die omgeven is door een zelfgeproduceerde slijmlaag en die aan een oppervlak hecht. Bij hedendaagse stromatolieten is de biofilm 1-10mm dik en bestaat uit een basislaag van heterotrofe bacteriën, dat wil zeggen, bacterien die van organisch materiaal leven. In de bovenlaag bevinden zich hoofdzakelijk fototrofe micro-organismen samen met een klein aantal heterotrofe. In deze laag kan onder invloed van licht nieuw organisch materiaal geproduceerd worden. Het slijm bestaat uit polysachariden en andere biopolymeren en speelt een wezenlijk rol bij het binden van sedimentdeeltjes.

De meeste stromatolieten bestaan uit kalksteen die door neerslag ontstaat. Daarvoor is gewoonlijk zeewater met een hoge concentratie aan calcium- en carbonaationen (opgeloste kalk) nodig. Door de intensieve omzetting van kooldioxide door de micro-organismen, wordt de directe omgeving alkalisch en vermindert de oplosbaarheid van calciumcarbonaat, dat daardoor als kalk neerslaat. Bepaalde biopolymeren functioneren als kristalisatiekernen doordat ze negatief geladen atoomgroepen bereidstellen. Bij hedendaagse stromatolieten zijn het vooral marine benthonische cyanobacterien (blauwalgen) die dit veroorzaken. Hoofdzakelijk gaat het daarbij om oxygene fotosynthese, waarbij kooldioxide gereduceert wordt en zuurstof ontstaat. Deels gaat het om anoxygene fotosynthese waarbij waterstofsulfide gereduceerd wordt en zwavel of sulfaat ontstaat.

Door de opeenhoping van gevangen sedimentdeeltjes en/of neergeslagen kalk raken de micro-organismen ingesloten en worden ze bedekt. Door voortdurende groei, c.q. celdeling in de hoogte, wordt de biofilm aan de basis inaktief en sterft af, maar groeit naar boven verder. Daardoor groeit de stromatoliet als geheel steeds verder naar boven. Het ontstaan van de laagstructuur is niet compleet verklaard. Het is vermoedelijk een complex proces waarbij ondermeer de dag-nacht cyclus, wisselingen in de sedimentafzetting, seizoengebonden wisselingen in de waterchemie en veranderingen in de levensgemeenschap van de biofilm een rol spelen. Over de groeisnelheden is weinig bekend, de hedendaagse stromatolieten in de Hamelin Pool (zie onder) groeien ongeveer 0,3mm per jaar.

Stromatolieten kunnen alleen ontstaan als de voor de groei noodzakelijk biofilm niet door andere organismen wordt afgegraasd. Tijdens het Precambrium bestonden dergelijke organismen nog niet. In die tijd ontstonden vele stromatolieten die als fossielen zijn gevonden. Later konden stromatolieten alleen daar groeien waar het milieu voor ander leven vijandig was, bijvoorbeeld in hogere zoutconcentraties.

Fossielen

Aan de hand van deze stromatoliten uit de oostelijke Anden, zuidelijk van de boliviaanse stad Cochabamba is de fijne laagstructuur goed te herkennen. Ze zijn circa 70 miljoen jaar oud

Meer dan 1 miljard jaar oude stromatoliten uit de Siyeh formatie Glacier-Nationalpark, Montana, USA.

Stromatolieten worden als de vroegste tekens van door levende organismen ontstane structuren gezien. Ze ontstonden al 3,5 miljard jaar geleden, in het Precambrium. Volgens een studie uit 2016 is de vondst in Groenland in Isua gneiss zelfs 3,7 miljard jaar oud.

De Warrawoona-serie in Western Australia is 3,5 miljard jaar oud. De stromatolieten uit de Fig-tree-groep, Swaziland supergroep in Barberton Mountain Land, Zuid-Afrika, zijn circa 3,4 miljard jaar oud.

Lang voordat koralen bestonden, ontstonden belangrijke riffen uit stromatolieten. Tot voor een miljard jaar kwamen stromatolieten in vrijwel alle kustgebieden voor. 700 miljoen jaar geleden nam de verbreiding en veelvoud van stromatolieten af en sinds ca. 450 miljoen jaar geleden tot op heden zijn ze zeer zeldzaam. Het wordt aangenomen dat de opkomende eukaryoten de biofilmen afgraasden.

Hedendaagse populaties

Algemeen

Hedendaagse, groeiende stromatolieten bestaan alleen nog in enkele ecologische nichen die meestal opvallen door een verhoogde zoutconcentratie: lagunes, zout- en sodameren. Daarmee is echter niet gezegd, dat vroegere stromatolieten onder dezelfde omstandigheden groeiden

Groeiende stromatolieten komen voor in Australie in de Shark Bay, in Pink Lake respectieve Spencer Lake in West Australie, in Egypte in Solar Lake, in China in Han-Nan-Island, in de Persische Golf, in Brazilie in Lagoa Salgada, in de USA in Texas in Green Lake (Texas), in Californie in Mono Lake, in het Yellowstone National Park, op de Bermudas, in Mexico in Lagune von Bacalar, in de Antarktis in Lake Untersee, in Turkije in de Vansee, in in de alkalische kratermeren van Satonda in Indonesie, van Niuafo'ou in Tonga, Kauhako op Molokai (Hawai) en van Alchichica in Puebla (Mexico) en aan enkele andere plaatsen.

Hamelin Pool Marine Nature Reserve

„Red-capped domes“

„Tufted mats“

Een levende stromatolitenkolonie bij Lake Thetis in west-Australie

In Shark Bay in West-Australie werden in juni 1956 nog steeds groeiende stromatolieten ontdekt. Zij gelden als UNESCO-werelderfgoed. Het water is ongeveer dubbel zo zout als in de vrije oceaan waardoor grazende organismen zoals slakken wegblijven. In afwezigheid van natuurlijke vijanden groeien de stromatolieten hier maximaal 1cm per 30 jaar.

De cyanobacterien in de biofilm assimileren hier ongeveer 17–113 mg koolstof uit kooldioxide per uur en per vierkante meter.

In Hamelin Pool Marine Nature Reserve komen de volgende vormen voor:

• "Bloemkool"-structuren, de oudste daarvan zijn 1-1,5m groot.
• Koepels met rode kap ("red-capped domes"): grijszwarte vlakke structuren aan het strand met een roestrode "hoed". Sinds 500-1000 jaar groeien ze niet meer doordat de waterspiegel gezakt is. De rode kleur is mogelijk door kontakt met ijzerhoudend water of door bacterien ontstaan; de oorzaak staat nog ter discussie.
• Tapijten ("tufted matts") die uit de verte op viltmatten lijken. Deze structuren zijn amper een centimeter hoog en nog heel jong.

Lake Thetis

In Austalie bevindt zich ook een populatie bij de kleine plaats Cervantes (Austalie) Lake Thetis. Een licht-alkalische zoutmeer met een zoutgehalte van 53g zout per liter, een pH van 8,5-9 en een diepte van 2-3 meter. Hier bevinden zich koepelvormige stromatolieten met een doorsnee van 30-40 centimeter en een hoogte van circa 1 meter. Ze bestaan hoofdzakelijk uit Aragoniet, een kalksteensoort. De bovenlaag van de biofilm bevat cyanobacteriën uit de Entophysalis-groep.

Stromatolieten als indicator voor het ontstaan van zuurstof

Stromatoliet met insluitingen van ijzer(II)disulfide uit Thüste, Niedersachsen

Het vóórkomen van stromatolieten tezamen met zogenaamde "banded iron formations", sedimentstenen met dunne lagen ijzeroxides, wordt gezien als teken dat molekulaire zuurstof, onstaan door fotosynthese, voorkwam. In dit verband neemt men aan, dat cyanobacterien als zuurstofproducent op de stromatoliten domineerden. Die opvatting wordt als volgt onderbouwd:

• Sinds het begin van de geschiedenis van wateren op aarde was ijzer alleen als Fe²⁺-Ionen aanwezig. Dit kon pas door de beschikbaarheid van zuurstof tot driewaardig ijzer geoxideerd worden. Sedimenten met driewaardig ijzer, zoals Hematiet en Magnetiet, konden alleen ontstaan in aanwezigheid van molekulaire zuurstof.(Schidlowski, S. 531)
• Voor die tijd was hoogstens een lage concentratie molekulaire zuurstof beschikbaar die door fotolyse van water ontstond en die onvoldoende was voor de oxidatie van tweewaardig ijzer.(Schidlowski, S. 531)
• Analoog aan de groei van moderne stromatoliten moeten de cyanobacterien op fossiele stromatoliten ook zuurstof geproduceerd hebben.
• In de fossiele stromatolieten heeft men resten gevonden van mikroorganismen die erop lijken alsof ze afstammen van organismen die uitzagen als hedendaagse cyanobacterien.

Al vroeg werd deze opvatting ter discussie gesteld en werden onduidelijkheden benoemd. Verder onderzoek verduidelijkte de bezwaren. Meerdere inzichten stelden de absoluutheid van het model ter discussie:

• Onder invloed van UV-straling en blauw licht is de oxidatie van tweewaardig ijzer wel mogelijk (2 Fe²⁺ + 2 H⁺ → 2 Fe³⁺ + H₂) en kunnen de genoemde ijzerertsen ook zonder molekulaire zuurstof ontstaan.
• Stromatoliten kunnen ook abiotisch ontstaan.
• Sommige onderzoekers denken dat de structuur in fossiele stromatolieten uit West-Australie en West-Groenland (respectievelijk 3,465 en 3,8 miljard jaar oud) niet van organismen stamt maar a-biotisch ontstaan is.

De struktuur van stromatolieten die jonger zijn dan 3 miljard jaar zijn is van biologische oorsprong, maar die in oudere mogelijk niet.

• De resten van micro-organismen in jongere stromatolieten kunnen qua vorm ook van andere micro-organismen stammen dan cyanobacterien. Maar zelfs als ze van de laatste stammen, is nog niet gezegd dat ze toenertijd oxygene fotosynthese bedreven want ook moderne cyanobacterien kunnen in plaats daarvan waterstofsulfide reduceren en dan wordt geen zuurstof geproduceerd.

Inderdaad schijnt die mogelijkheid bij relatief jonge stromatoliten uit het bovenste Malm gevonden bij Thüste (SW Hildesheim) het geval te zijn. Deze zijn waarschijnlijk in een zuurstofloos milieu ontstaan en bevatten ijzer(II)disulfiet.

Samenvattend is de aktuele kennisstand, dat er indicaties zijn dat het optreden van banded iron formations en stromatoliten het bestaan van molekulaire zuurstof aangeeft. Die indicaties zijn echter geen eenduidig bewijs, de zuurstof kan ook pas later in de geschiedenis van de aarde door oxygene fotosynthese zijn ontstaan.

Zie ook

• Spirulina
• Geologische tijdschaal

Weblinks

Mediabestanden

Zie de categorie Stromatolith van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

• http://www.nature.com/nature/journal/v441/n7094/abs/nature04764.html Abigail C. Allwood, Malcolm R. Walter, Balz S. Kamber, Craig P. Marshall, Ian W. Burch: Stromatolite reef from the Early Archaean era of Australia, Nature 441, 8. Juni 2006
• http://www.naturebase.net/component/option,com_hotproperty/task,view/id,56/Itemid,755/ Hamelin Pool Marine Nature Reserve
• http://spacescience.arc.nasa.gov/microbes/about/stromatolites.html NASA: What are stromatolites?
• http://www-cyanosite.bio.purdue.edu/images/images.html Fotos van stromatoliten, "stromatolites" ingeven in de zoekfunktie
• http://www.fossilmall.com/Science/About_Stromatolite.htm Stromatolite Fossils - The Oldest Fossils
• http://www.equisetites.de/palbot/taxa/cyanobacteria.html Cyanobacteria and Stromatolites Links

Literatur

• M. Walter und A. Allwood: Life on Earth, Primitive Organisms and

Microfossils, Biosediments and Biofilms. In: Encyclopaedia of Geology, Vol. 1. Elsevier, London 2004. S. 279–294.

• A. Allwood und A. Brown: Seeking the oldest evidence of life on

Earth. In: Microbiology Australia, Vol. 25 (1), 2004, S. 26–27.

• A. Knoll: Life on a Young Planet: The First Three Billion Years of

Evolution on Earth. Princeton University Press, Princeton, New Jersey, U.S.A. 2003, ISBN 0-691-12029-3.

• A. Olcott, F. Corsetti und A. Stanley: A New Look at Stromatolite

Form Diversity, 2002 Geological Annual Meeting, Denver, Oktober 2002.