Empathie

Empathie tonen door te troosten

Empathie (Grieks: ἐμπάθεια, invoelen) is inlevingsvermogen, het vermogen om zich in te leven in de situatie en gevoelens van anderen.

Zich kunnen verplaatsen in anderen draagt bij aan het kunnen begrijpen van emoties van anderen en aan communicatie. Empathie steunt ook op goed 'lezen' of verstaan van verbale en non-verbale communicatie van anderen. Empathie omvat zowel een cognitieve (het zich in een andere persoon kunnen verplaatsen) als een affectieve (bezorgdheid voor een andere persoon) component.

Empathie is niet hetzelfde als altruïsme. Een gevoel of beleving van empathie wordt automatisch opgeroepen, en kan een voedingsbodem zijn voor altruïstisch gedrag, zoals het bieden van hulp. Maar altruïsme is een keuzeproces.

Psychologische achtergrond

Empathie en persoonlijkheid

Empathie wordt soms gezien als een individuele vaardigheid of persoonlijkheidseigenschap die belangrijk is in de omgang met mensen. Het empathisch vermogen speelt een hoofdrol bij emotionele intelligentie.

Empathie en ontwikkeling

Empathie is een eigenschap die ingebed is in de emotionele en cognitieve ontwikkeling van individuen. Onderzoek toont aan dat empathie zich rond de kleuterleeftijd ontwikkelt. Peuters kunnen bijvoorbeeld anderen troosten op die jonge leeftijd. Ook kunnen peuters vanaf die leeftijd spelletjes spelen waarmee ze iemand anders kunnen foppen. Deze vaardigheden vereisen dat het kind weet wat anderen geloven, zodat de peuter dit kan manipuleren.

Gendergerelateerde empathie

Er is onderzoek gedaan naar het verschil in empathisch vermogen van de twee seksen. Volgens een Spaans onderzoek onder pubers bleek dat meisjes over het algemeen veel grotere affectieve empathie hebben dan jongens en een iets grotere cognitieve empathie. Het verschil in empathisch vermogen bleek met leeftijd toe te nemen. Op beide soorten bleken vrouwen ook in tests beter te scoren dan mannen, al suggereren onderzoeken dat het veronderstelde verschil tussen mannen en vrouwen komt omdat mannen door maatschappelijke normen minder snel geneigd zijn emoties te tonen.

Uit onderzoek bleek daarnaast dat er ook een verschil is in de empathie die ontvangen wordt: vrouwen krijgen, zowel van andere vrouwen als van mannen, meer empathie. Dit zou komen omdat aan vrouwen vaker positieve eigenschappen worden toegeschreven, in het Engels het 'women are wonderful-effect' genoemd, en omdat gevoelszaken bij mannen minder snel serieus genomen worden.

Empathie en autisme

Uit onderzoek blijkt dat niet alle mensen in staat zijn om de emoties van anderen te bemerken op eenzelfde niveau. Zo werd autisme vaak gekarakteriseerd door een verminderd vermogen tot empathie voor een andere persoon. Er is nog veel meer onderzoek nodig om te concluderen wat er anders gaat in de informatieverwerking op het vlak van empathie. Hierbij zouden spiegelneuronen een aantal aanwijzingen kunnen geven.

De mogelijke verschillen in de informatieverwerking op het vlak van empathie houden niet in dat mensen met autisme geen gevoelens voor anderen kunnen ontwikkelen.

Empathie en schizofrenie

Een lage empathie lijkt mensen ook kwetsbaar te maken voor psychose en schizofrenie.

Empathie en gedragsstoornissen

Een gebrek aan empathie kan samenhangen met de eigenschap alexithymie. Gebrek aan empathie zou ten slotte ook gelden voor mensen met een psychopathische stoornis. Deze zijn in veel gevallen in staat het zo te laten lijken alsof ze zich bewust zijn van de emoties van anderen, waarbij zij soms overtuigend zorg of vriendschap tonen. Zij kunnen deze vaardigheid gebruiken om te charmeren of om te manipuleren, maar deze personen missen de cruciale gevoelens van sympathie of compassie, waar empathie vaak toe leidt.

Empathie en therapie

Empathie is een van de kerncondities van de hulpverlening.

Empathie en simulatietheorie

Empathie is het vermogen zich in anderen te verplaatsen. Simulatietheorie gaat uit van de veronderstelling dat louter het waarnemen van gedrag en bijvoorbeeld de emotionele expressies van anderen, dezelfde mechanismen in de hersenen activeert die gebruikt worden om het eigen gedrag en emoties te produceren.

Volgens deze theorie is het vermogen zich in anderen te verplaatsen dus een uitvloeisel van perceptie van andermans gedrag en niet zozeer een specifiek invoelend vermogen. De ontdekking van spiegelneuronen in de hersenen kan gezien worden als een bevestiging van de simulatietheorie. Aanhangers van de simulatietheorie menen dat deze ook gebruikt kan worden om verschijnselen die vallen onder theory of mind te verklaren.

Kritiek

Er is ook kritiek op de overwaardering die emotionele empathie ten deel valt. Een bekende criticus is Paul Bloom. Hij stelt onder andere dat empathie partijdig is, omdat we meer empathie ervaren met mensen die meer op ons lijken. Empathische mensen voelen sterk mee met wat een ander voelt. Dat is niet zonder meer een voordeel, want het kan die mensen ook emotioneel uitputten. Daardoor zijn ze minder goed in staat om de ander te helpen. Bij bepaalde beroepsgroepen, bijvoorbeeld artsen, is enige distantie juist wenselijk. Ook in het algemeen werkt het beter als een helper niet dezelfde paniek voelt als een slachtoffer.

Jordan, Amir en Bloom maken onderscheid tussen empathie en bezorgdheid (Engels: concern). Bezorgdheid blijkt een betere indicator van sociaal gedrag (Engels: pro social action) dan empathie, terwijl het een wijd verspreid idee is een grotere rol aan empathie toe te schrijven.

Empathie bij dieren

Het herkennen van uitingen van angst, woede en pijn bij andere dieren lijkt vanuit evolutionair standpunt een belangrijke voorwaarde voor de aanpassing van een dier aan zijn omgeving en dus ook zijn overlevingskansen. Mensapen als chimpansees vertonen soms een sterke onderlinge competitie en ook gewelddadig gedrag, maar blijken ook gevoelig voor het leed van soortgenoten. Onderzoek naar mensapen als chimpansees suggereert dat ook bij dieren empathisch gedrag voorkomt in de vorm van elkaar troosten en herkenning van gelaatsexpressies Er werd ook een vorm van empathisch gedrag bij ratten vastgesteld. Ook zelfherkenning van dieren in de spiegelproef wordt gezien als een teken van inlevingsvermogen bij dieren. Olifanten komen vaak terug op de plek waar een familielid is gestorven. Zij herkennen hun familieleden door de geur die dezen bezitten en kunnen elkaar ruiken tot op een afstand van vijf kilometer.

Empathie binnen het onderwijs

Het belang van empathie binnen het onderwijs

Empathie, een essentiële menselijke eigenschap, speelt een belangrijke rol binnen educatieve omgevingen. Het stimuleert een inclusieve leeromgeving en is dus fundamenteel voor het bevorderen van diversiteit binnen het onderwijs. Binnen het onderwijs verwijst empathie een aanpak waarbij leerkrachten en leerlingen zich bewust zijn van elkaars gevoelens en perspectieven.

Vanuit een pedagogisch perspectief is het belangrijk te streven naar het ontwikkelen van empathie bij leerlingen en het integreren van empathische praktijken in het onderwijsproces. Dit omvat het vermogen om zich in te leven in de gevoelens, ervaringen en perspectieven van anderen. Hiertoe behoort alsook het tonen van begrip, compassie en respect voor diversiteit.

Empathie binnen het onderwijs kan gezien worden als een waardevol element dat niet enkel het individuele welzijn van leerlingen bevordert, maar ook bijdraagt aan een inclusieve en diverse samenleving. Door empathie te cultiveren kunnen onderwijsinstellingen een krachtige bijdrage leveren aan het bevorderen van diversiteit, gelijkheid en sociale rechtvaardigheid binnen het onderwijs en daarbuiten.

Concrete toepassingen van empathie binnen het onderwijs

• Interpersoonlijke relaties: Door empathie te cultiveren, leren leerlingen om respectvolle en empathische relaties op te bouwen met hun medeleerlingen en leerkrachten, ongeacht hun diversiteit.
• Conflictresolutie: Empathie stelt leerlingen in staat om conflicten op een constructieve manier op te lossen door de standpunten en gevoelens van anderen te begrijpen en respecteren, wat bijdraagt aan een vreedzame en inclusieve leeromgeving.
• Interculturele Competentie: Empathisch onderwijs helpt bij het ontwikkelen van interculturele competentie door studenten in staat te stellen zich in te leven in de ervaringen en perspectieven van mensen uit verschillende culturen en achtergronden, wat essentieel is voor effectieve communicatie en samenwerking in een diverse samenleving.

Decreet intercultureel onderwijs

Culturele diversiteit binnen het onderwijs is gericht op een open en dynamisch begrip van cultuur en identiteit. Wanneer leerlingen kennis maken met diverse levensstijlen en ervaringen kan intercultureel onderwijs zorgen voor een verrijking van het leerproces binnen een leeromgeving die gericht is op waardering en respect. Door actief in te zetten op bewustwording en omgaan met diversiteit in de klas kan de empathie van leerlingen verhoogd worden.

Referentiekader voor competenties voor democratische cultuur

Ook de Raad van Europa benadrukt met dit kader welke competenties leerlingen nodig hebben om te kunnen samenleven binnen een culturele diverse omgeving, één van deze competenties omvat het vermogen tot het tonen van empathieµ

Diversiteit in het Vlaamse onderwijs

Diversiteit binnen het onderwijs is een ruim begrip, het omvat niet alleen verschillen in etniciteit, cultuur en taal, maar o.a. ook in sociaaleconomische status, genderidentiteit, religie, intelligentie, schoolse vaardigheden. Het begrijpen en erkennen van diversiteit is essentieel voor het creëren van een inclusieve leeromgeving waarbij alle leerlingen gelijke kansen hebben om te leren en te groeien.

Elke leerling is uniek en heeft zijn eigen noden en behoeftes, de rol van de leerkracht is hierbij om een aanbod te voorzien dat toepasbaar is op deze vraag. De uitdaging hierbij is om aan te sluiten bij de ondersteuningsbehoeften van elke individuele leerling.

Leersteundecreet

Het decreet leersteun, dat in 2023 werd goedgekeurd en bekrachtigd in Vlaanderen, focust zich op de ondersteuning van leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften binnen het reguliere onderwijs. Het doel van dit decreet is dat alle leerlingen zich optimaal kunnen ontwikkelen met een maximale leerwinst. De Vlaamse regering richt zich hierbij op diversiteit binnen de verschillende capaciteiten van leerlingen en waarborgt op deze manier de mogelijke extra ondersteuning die ze hierbij nodig hebben.

Agentschap integratie en inburgering

Agentschap integratie en inburgering, een agentschap van de Vlaamse overheid dat het inburgerings- en integratiebeleid in Vlaanderen uitvoert, deelt kennis en praktijken die zich focussen op diversiteit binnen het onderwijs en hoe hiermee om te gaan. Dit kan gezien worden als één van vele voorbeelden waarop hedendaags wordt ingezet op de omarming en waardering van diversiteit binnen de onderwijscontext, met de nadruk op anderstalige nieuwkomers.

Diversiteit binnen onderwijzend personeel

Diversiteit in het onderwijs is niet enkel een belangrijk aspect onder de leerlingen, maar ook onder de leerkrachten. Leerkrachten met verschillende achtergronden, culturen en capaciteiten zijn vaak in mindere mate aanwezig binnen het onderwijs. Binnen het Vlaamse onderwijsnetwerk kan dit gezien worden als een aandachtpunt waaraan gewerkt moet worden, zodat ook binnen het onderwijspersoneel meer diversiteit te bespeuren is. Bijgevolg zou dit ook kunnen bijdragen tot een positievere houding tegenover de diversiteit onder leerlingen en een sterkere verbinding tussen leerkrachten en leerlingen uit diverse achtergronden.

Empathie en kansengelijkheid

Het vermogen om zich in te leven in de gevoelens, gedachten en ervaringen van anderen stelt leerkrachten en medeleerlingen in staat om verschillenden achtergronden, perspectieven en levensomstandigheden beter te begrijpen. Het tonen van empathie kan hierdoor leiden tot een meer ondersteunende en inclusieve leeromgeving waarin alle leerlingen zich gezien, gehoord en gewaardeerd voelen, ongeacht hun achtergrond om omstandigheden. Bijgevolg kan dit ook een invloed hebben op het leerproces en de persoonlijke ontwikkeling van leerlingen. Door empathie te gebruiken binnen een educatieve omgeving, kan er gewerkt worden naar een onderwijslandschap dat alle leerlingen ondersteunt en gelijke kansen biedt tot een optimale ontwikkeling.

Empathie stelt leerkrachten in staat om structurele en sociale obstakels te herkennen die leerlingen kunnen belemmeren binnen hun schoolse en emotionele ontwikkeling en deze vervolgens actief aan te pakken. Differentiatie, individuele begeleiding en het bieden van een veilige omgeving waar ruimte is voor dialoog en expressie is belangrijk om deze obstakels te kunnen overwinnen. Op deze manier worden ongelijkheden vereffend en kunnen alle leerlingen de kans krijgen om hun volledig potentieel te kunnen bereiken.

Theoretische perspectieven

Empathie kan gezien worden als een verrijking binnen de onderwijssetting om te kunnen bijdragen aan kansengelijkheid en om zo diversiteit binnen deze setting meer te kunnen omarmen. De invloed van empathie op het leerproces en de persoonlijke ontwikkeling van leerlingen kan worden teruggevonden in verschillende theoretische perspectieven.

Sociaal-constructivisme

Het sociaal-constructivisme is een stroming die ervanuit gaat dat leerlingen, en ook leerkrachten, niet alleen leren vanuit individuele ervaringen, maar ook vanuit interactie met anderen. Het stelt dat er niet één waarheid is, maar vele naast elkaar. Dit kan worden vergeleken met leerlingen en leerkrachten binnen een onderwijssetting, niet iedereen is hetzelfde, maar iedere speler binnen het diverse onderwijsveld heeft zijn eigen unieke identiteit. Empathie kan hierbij gezien worden als een medium om te kunnen interageren met anderen, om andere waarheden te kunnen ontdekken. Het stelt de leerlingen en leerkrachten in staat om de perspectieven van anderen beter te kunnen begrijpen.

Humanistische psychologie

Carl Rogers, grondlegger van de humanistische psychologie, focuste voornamelijk op het geloof dat mensen van nature goed zijn en in staat zijn zichzelf op een positieve manier te kunnen ontwikkelen en ontplooien. Een mens wordt hierbij gezien als een wezen dat leert vanuit ervaringen en dus elke een eigen unieke identiteit ontwikkelt. Binnen de onderwijscontext kunnen leerkrachten en leerlingen dus op veel verschillende manieren zichzelf zijn, wanneer ons ‘zelf zijn’ niet aansluit bij de verwachtingen van anderen kan dit tot spanning leiden. Rogers stelt hierbij dat empathie, als acceptatie van anderen hun gedachtegang en geloof, helpend kan zijn op de persoonlijke ontwikkeling te stimuleren. Het stelt leerlingen en leerkrachten in staat zich als persoon te ontplooien zonder dat onzekerheden of angsten in de weg staan.

Sociaal-emotioneel leren

Sociaal-emotioneel leren legt de nadruk op de ontwikkeling van emotionele intelligentie, waarbij empathie kan gezien worden als een belangrijk kenmerk. Onderwijs moet hierbij niet altijd gericht zijn op enkel academische prestaties, maar ook op de emotionele en persoonlijke ontwikkeling van leerlingen. Leerlingen, maar ook leerkrachten, kunnen op deze manier leren over hoe ze zich kunnen verhouden binnen sociale verbanden om een betere omgang te kunnen creëren met zichzelf en met anderen.

Kritische pedagogiek

Deze stroming houdt in dat er binnen het onderwijs te weinig aandacht besteed wordt aan de hedendaagse ongelijkheid binnen de samenleving. Diversiteit binnen de samenleving wordt vaak onderdrukt door mechanismen van uitsluiting die door de meesten als ‘normaal’ gezien worden. Het is hierdoor belangrijk om een proces van bewustwording door te maken zodat men meer inzicht kan verwerven over de eigen positie binnen de samenleving, maar ook deze van anderen. Empathie kan hierbij gezien worden als een krachtige factor om sociale en interculturele kwesties te benadrukken en hierbinnen een positie in te nemen, om zo te kunnen bijdragen aan een inclusievere samenleving.

Emotiesocialisatie

In het onderzoek van Janssens en Dekeyser wordt gesteld dat de emotionele competentie van kinderen belangrijk is voor de ontwikkeling op sociaal, persoonlijk en schools vlak. Hierdoor is het belangrijk te focussen op emotiesocialisatie binnen de opvoeding van de kinderen, deze ontwikkeling kan deels plaatsvinden op school. Scholen zijn zich bewust van het belang hiervan voor het welbevinden van de leerlingen, maar hebben nog moeite om dit om te zetten in de praktijk. Door op een bepaalde manier ondersteuning aan te bieden aan anderen (bijvoorbeeld in de rol van leerkracht, directeur, motivator, coördinator, …) kan dit een indirecte invloed hebben op het lesgeven van leerkrachten en het leerproces van leerlingen. Wanneer er binnen de scholen sterker ingezet kan worden op het leren omgaan met anderen, en hiervoor empathie als belangrijk element gebruiken, kan er een veilig klimaat gecreëerd worden waarin élke leerling en leerkracht zich thuis voelt.

Zie ook

• Spiegelneuron

Bronnen, noten en/of referenties

WikiWoordenboek

· ·

Gemoedstoestanden