Koninklijk Eise Eisinga Planetarium

Koninklijk Eise Eisinga Planetarium
	Planetarium
Locatie	Franeker, Friesland
Coördinaten	53° 11′ NB, 5° 33′ OL
Thema	Planetarium
Openingsdatum	1781
Huisvesting
Monumentstatus	Rijksmonument
Monumentnummer	15669
Gebouwd	1774-1781
Aantal bezoekers	46.000 (2014)
Detailkaart
	;
	Officiële website; (en) Atlas Obscura-pagina;
Portaal	Kunst & Cultuur

Koninklijk Eise Eisinga Planetarium
	Werelderfgoed cultuur
Land	Nederland
Coördinaten	53° 11′ NB, 5° 33′ OL
UNESCO-regio	Europa en Noord-Amerika
Inschrijvingsverloop
UNESCO-volgnr.	1683
Inschrijving	2023 (45e sessie)
Kaart
	;
	UNESCO-werelderfgoedlijst

Animatie van 3D-illustrator Paul Becx met een versnelde weergave van de wijzerplaten van het planetarium van Eisinga

Het Planetarium Eise Eisinga is een wetenschapsmuseum in de stad Franeker in de Nederlandse provincie Friesland. Centraal staat een planetarium dat werd gebouwd door Eise Eisinga (1744-1828) tussen 1774 en 1781. Aangedreven door een slingeruurwerk geeft het astronomisch uurwerk sinds de voltooiing in 1781 de actuele positie van de planeten aan via de plafondwijzerplaat en is hiermee het oudste werkende planetarium ter wereld. Op 19 september 2023 werd het Eise Eisinga Planetarium als dertiende object van Nederland toegevoegd aan de Unesco werelderfgoedlijst.^[2]^[3]

Geschiedenis[bewerken | brontekst bewerken]

Toen zich in 1774 een conjunctie van de maan en de planeten Mercurius, Venus, Mars en Jupiter zou voordoen, gaf dominee Eelko Alta uit Bozum een boekje uit, waarin hij voorspelde dat deze hemellichamen op 8 mei 1774 op elkaar zouden botsen. De aarde zou hierdoor uit haar baan worden geslingerd en zou in de zon verbranden. Door deze voorspelling ontstond onrust in Friesland.

Om te laten zien dat er geen botsing zou ontstaan, besloot Eisinga in het plafond van de woonkamer van zijn huis uit 1768 een werkend schaalmodel van het zonnestelsel te bouwen. Een op de zolder en in de kast boven de bedstee aangebracht raderwerk regelt met een regulateur de omlooptijden van de toen bekende planeten: Mercurius, Venus, de aarde, Mars, Jupiter en Saturnus. De planeten hangen als bollen in de kamer waarbij ze aan de zonzijde goudkleurig beschilderd zijn. De aarde is voorzien van een cirkelende maan.

In het plafond en de wand boven de bedstee heeft Eisinga een aantal wijzerplaten en een planisfeer aangebracht. Hierop is onder meer informatie af te lezen over de maan, zoals de schijngestalten, de op en ondergang en de stand van de maan. Van de zon worden de momenten van zonsopkomst en ondergang getoond. Ook toont het de tekens van de dierenriem, de weekdag en het jaar volgens de Christelijke jaartelling.

Eisinga dacht aanvankelijk de werkzaamheden in zes maanden te kunnen klaren, maar voltooide het planetarium na zeven jaar in 1781. De hoogleraar Jean Henri van Swinden, die hem bezocht, was zeer enthousiast over de geleverde prestatie en bracht in 1780 een publicatie uit over het planetarium.^[4] Nog in het jaar van voltooiing werd de planeet Uranus ontdekt. Voor deze buitenplaneet was in het planetarium van Eisinga geen plaats meer.

Eisinga publiceerde in 1784 een Nauwkeurige Beschrijving en Afteekeningen van de uitwendige vertooning en de inwendige zamenstelling van het gansche Planetarium. Koning Willem I bezichtigde het planetarium in 1818 en kocht het in 1825 aan voor de Nederlandse staat.

Museum[bewerken | brontekst bewerken]

In 1859 werd het planetarium door de Nederlandse staat geschonken aan de stad Franeker. De stad Franeker stelde het open als museum. Sinds 1991 maakt ook Eise Eisingastraat 2, een voormalige koffiebranderij, onderdeel uit van het museumcomplex.^[5] Dit pand functioneerde vanaf 2006 als museumentree. In 2016 werd Eise Eisingastraat 1, waarin voorheen een banketbakkerij gevestigd was, in gebruik genomen als entree.^[6] In de gebouwen bevinden zich een vaste tentoonstelling, wisseltentoonstelling, een filmzaal en horeca.

Erfgoed[bewerken | brontekst bewerken]

In 2003 ontstond het plan om het planetarium op de werelderfgoed erkend te krijgen. Het traject zou uiteindelijk langer duren dan gebruikelijk maar in 2023 was het zover. Het planetarium werd op 19 september tijdens de 45e sessie van de Commissie voor het Werelderfgoed in Riyad, toegevoegd aan de UNESCO werelderfgoedlijst.^[7]^[8] Het is een van de weinige werelderfgoedlocaties die met wetenschap te maken heeft.

Het woonhuis met planetarium is sinds 1967 een rijksmonument en staat in de Top 100 van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg uit 1990. Eise Eisinga is vanwege zijn planetarium opgenomen in de Canon van Nederland en de Canon van Friesland.

Replica's van het mechaniek en de wijzerplaten zijn gebouwd in het Achterhoeks Planetarium en Planetarium Zuylenburgh. De actuele stand van de plafondwijzerplaat is ook terug te vinden op de site van het planetarium.