Maquettes van Maastricht

De Franse maquette van Maastricht in het Museum voor Schone Kunsten te Rijsel, na de restauratie in 2019

De maquettes van Maastricht zijn een aantal maquettes of schaalmodellen van de Nederlandse vestingstad Maastricht. De bekendste is de in het midden van de 18e eeuw uit militair oogpunt vervaardigde 'Parijse' of Franse maquette. Deze werd ruim twee eeuwen in Parijs bewaard en bevindt zich sinds 1991 in Rijsel. In Maastricht is sinds 1977 een kopie van deze maquette te zien. Sinds 1999 wordt gewerkt aan een gedetailleerde maquette van de vesting Maastricht in 1867, maar deze is nog onvoltooid.

Geschiedenis[bewerken | brontekst bewerken]

Zaaloverzicht met plan-reliefs te Rijsel, 2013

De 'Parijse' maquette, in 1973 te gast in het oude Bonnefantenmuseum, ter gelegenheid van 300 jaar Beleg van Maastricht (1673)

Maquettebouw in Frankrijk[bewerken | brontekst bewerken]

De Franse maquette van Maastricht werd in de periode 1748-1752 in opdracht van koning Lodewijk XV gebouwd als onderdeel van een onder Lodewijk XIV begonnen militair project, dat erin voorzag om alle belangrijke vestingen in en rondom Frankrijk driedimensionaal in kaart te brengen. Doel was het bestuderen van de vestingen en het makkelijker kunnen bepalen van een militaire strategie in geval van oorlog. In totaal zijn in de loop van de 17e, 18e en 19e eeuw ongeveer 260 maquettes gebouwd, waarvan er nog 102 over zijn. De meeste maquettes dateren uit de 18e eeuw. De oudste, uit 1668, is van de havenstad Duinkerke. De maquettes van Brest en Luxemburg zijn gebouwd in de tijd van Napoleon Bonaparte, terwijl de laatste maquettes (o.a. Sebastopol) pas rond 1870 werden gebouwd, toen de meeste vestingen al waren opgeheven. De maquettes variëren in grootte van 0,2m² (de forten van Artigues en Lamalgue) tot 160m² (Cherbourg-Octeville).

De maquettes stonden oorspronkelijk opgesteld in het Tuilerieënpaleis in Parijs. Vanaf 1777 werd de collectie overgebracht naar het Hôtel des Invalides. In 1943 werd het Musée des Plans-Reliefs opgericht en kon het publiek de maquettes voor het eerst bezichtigen. Sinds 1991 is de collectie gesplitst: de maquettes van een 15-tal Noord-Franse en Zuid-Nederlandse steden, waaronder die van Maastricht, zijn overgebracht naar het Museum voor Schone Kunsten in Rijsel, de rest bevindt zich nog steeds in het Musée des Plans-Reliefs in Parijs.

Bouw van de 'Parijse' maquette[bewerken | brontekst bewerken]

Tijdens de Franse bezetting van Maastricht (1673-78) was in opdracht van Lodewijk XIV een eerste maquette van de strategische belangrijke vestingstad gemaakt, die later verloren is gegaan. Aan het einde van de Oostenrijkse Successieoorlog was Maastricht opnieuw korte tijd bezet door Franse troepen, dit keer die van Lodewijk XV. Na de Slag bij Lafelt in 1747 werden zowel Maastricht als Bergen op Zoom ingenomen en de Fransen besloten om van beide vestingsteden maquettes te maken. Bij de Vrede van Aken deden de Fransen afstand van een deel van hun veroveringen, waaronder Maastricht, maar de maquettes van Maastricht en Bergen op Zoom werden toch afgebouwd. De Maastrichtse maquette is gebouwd door de militaire ingenieur Larcher d'Aubencourt. De schaal is, zoals bij de meeste maquettes, 1:600. De Maastrichtse maquette is gebouwd op 13 tafels en behoort met haar 40m² (580 x 689cm) tot de middelgrote maquettes. In 1803, 1976-77 en 2018-19 werd de maquette gerestaureerd.^[1]

Kopie van de 'Parijse' maquette[bewerken | brontekst bewerken]

Vaste opstelling van de kopie op de vierde etage van Centre Céramique

De complete maquette in 2013. Deze wordt slechts bij uitzondering getoond

In 1972-1973 werd ter gelegenheid van de heropening van het gerenoveerde Bonnefantenmuseum – toen nog gevestigd in het Bonnefantenklooster – de Parijse maquette van Maastricht uit 1752 tentoongesteld. De tentoonstelling trok 28.000 bezoekers. Na de terugkeer van de maquette naar Parijs besloten enkele Maastrichtenaren dat er een kopie van de maquette moest komen. Daarvoor moest toestemming worden verkregen van de Franse overheid. Van 1974 tot 1977 werd in de Centrale Werkplaats Instructiemiddelen in de Trip van Zoutlandtkazerne te Breda gewerkt aan een nauwgezette kopie van het centrale deel van de Franse maquette (de stad zelf). Dit deel werd op 26 maart 1977 door Minister van Defensie Bram Stemerdink overgedragen aan de stad Maastricht. In 1981-1982 werden ook de ommelanden nauwgezet gekopieerd van de Franse maquette.

Het centrale deel van de kopie was aanvankelijk te zien in de hal van het Stadhuis van Maastricht. Van 1979 tot 1990 maakte de maquette deel uit van de vaste collectie van het Bonnefantenmuseum. Nadat dit museum in 1990 haar historische en archeologische collectie had afgestoten en zich nog uitsluitend op oude en moderne kunst ging toeleggen, vond de kopie van de maquette onderdak in het Centre Céramique. Wegens ruimtegebrek wordt doorgaans alleen het centrale deel van de maquette (4 x 4,5 m) tentoongesteld. De maquette is eigendom van de Stichting Maquette Maastricht. Sinds oktober 2022 is er ook een kopie van deze maquette te zien op de tweede verdieping van het Vestings Museum Maastricht in de Helpoort.

NOS-filmpje over de bouw van de maquette, 1977
Afwerking van de maquette in Breda, 1977
Overdracht van de maquette in het Stadhuis van Maastricht, 1977
Presentatie van de maquette in het Bonnefantenmuseum, 1979

Maquette Maastricht 1867[bewerken | brontekst bewerken]

Fort Sint-Pieter en omgeving, onderdeel van de maquette Maastricht 1867

De bouw van de kopie van de Franse maquette van Maastricht inspireerde een groep Maastrichtenaren om een nieuwe maquette te maken. In 1999 werd de Stichting Maastricht 1867 opgericht, die zich ten doel stelde een maquette van Maastricht in het jaar 1867 te maken, het jaar waarin de vesting Maastricht officieel werd opgeheven. De schaal van deze maquette is 1:500, iets gedetailleerder dan de Franse maquette, maar de totale oppervlakte is kleiner (30m²). Na 10 jaar is meer dan de helft van de vestingwerken nagebouwd; van de binnenstedelijke bebouwing nog slechts 10 à 15%. Delen van de maquette kunnen afzonderlijk worden tentoongesteld. In 2015 werd de vaste opstelling geopend in het Mouthuis van Stoombierbrouwerij De Keyzer in de Wycker Grachtstraat.

Overige maquettes[bewerken | brontekst bewerken]

Maquette van het Romeins castellum en de Romeinse brug van Maastricht

Een minder bekende maquette is de circa 20 m² grote stadsmaquette die in de jaren 1950 onder leiding van broeder Sigismund Tagage F.I.C. (o.a. schatbewaarder van de schatkamer van de Sint-Servaasbasiliek) tot stand kwam. Deze maquette geeft niet consequent de situatie in één bepaalde periode weer en is daardoor historisch minder interessant. De maquette raakte in de vergetelheid nadat de kopie van de Franse maquette gereedkwam. De kunstenaar en maquettebouwer Paul Tieman besloot in 1990 de maquette van Tagage te restaureren. In 2015 werd ze in het Poortgebouw van het klooster Beyart opgesteld.^[2]

Minder omvangrijk en minder gedetailleerd is de maquette van laat-Romeins Maastricht gemaakt door Ferrie Schiffeleers. Ook deze maquette is, voornamelijk door het ontbreken van archeologische gegevens, historisch niet accuraat. Zo heeft Schiffeleers, naast het historisch aantoonbare Castellum van Maastricht op de linkeroever, ook een fort op de Wycker oever gebouwd, waarvoor geen bewijs voorhanden is. Desalniettemin wordt de maquette regelmatig tentoongesteld omdat ze de relatie tussen het fort, de Maas en de Romeinse brug inzichtelijk maakt.

Verder bestaan er tal van maquettes van historische gebouwen van Maastricht, zoals de Sint-Servaasbasiliek (in de kruisgang van de Sint-Servaasbasiliek), de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek (in de Schatkamer), de Sint-Martinuskerk (in het Cuypershuis in Roermond) en het Bonnefantenmuseum met Wiebengahal (gemaakt door Aldo Rossi en te zien in het door hem gebouwde museum).

Maquette van Tagage
Sint-Servaasbasiliek
Sint-Martinuskerk
Bonnefantenmuseum

Betekenis van de maquettes[bewerken | brontekst bewerken]

Kaart van Larcher d'Aubencourt met gedetailleerde informatie over Maas, oostelijke binnenstad en Wyck

De Franse maquette van Maastricht geeft zeer nauwkeurig de situatie weer in en rondom de vesting Maastricht in het midden van de 18e eeuw. Elke straat, elk huis, elk vestingwerk en waarschijnlijk zelfs elke boom, werd door Larcher d'Aubencourt en zijn medewerkers gedetailleerd opgemeten en nagetekend en daarna minutieus op schaal nagebouwd. De zeer informatieve overzichtskaart van Maastricht is bewaard gebleven; de opmetingsgegevens en tekeningen van individuele gebouwen niet. De Franse maquette en de daaraan ten grondslag liggende plattegrond is daarmee een belangrijke bron van informatie voor de geschiedenis van Maastricht. Datzelfde geldt voor de 20e-eeuwse kopie, hoewel in iets mindere mate, omdat deze gebouwd is naar foto's van het origineel. De maquette van de Stichting Maastricht 1867 heeft hetzelfde betekenis voor de 19e-eeuwse situatie, in feite nóg gedetailleerder. Het nadeel van deze maquette is dat deze een in veel gevallen niet meer bestaande situatie weergeeft, waardoor voor gebouw, elk raam en elke schoorsteen historisch onderzoek moet worden gedaan.

Op alle maquettes is duidelijk het grote aantal kerken en kloosters te zien, dat Maastricht in die tijd telde, en waarvan er sindsdien een groot aantal zijn verdwenen. Ook is te zien dat een deel van de stad, met name de gronden die pas vanaf de 14e eeuw binnen de stadswallen waren komen te liggen, onbebouwd was. In de buitengebieden springt het uitgebreide netwerk van vestingwerken met natte en droge grachten in het oog. Op de Sint-Pietersberg is het Fort Sint Pieter duidelijk te herkennen. In de Maas liggen het verdwenen Maasmoleneiland en het Sint-Antoniuseiland. Door de maquettes van 1750 en 1867 te vergelijken is te zien dat in de tweede helft van de 18e eeuw en begin 19e eeuw de ring van vestingwerken werd vernieuwd en uitgebreid, o.a. door de aanleg van de Linie van Du Moulin, de Nieuwe Bossche Fronten en het Fort Willem I.

Middendeel Franse maquette met Vrijthof-omgeving
Middendeel van de kopie met stadsdeel Wyck
Detail van de Franse maquette: Markt en stadhuis
Detail van de kopie: Duitse Poort in Wyck