Naar inhoud springen

Panorama (schilderij)

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Onderdeel van het panorama van Sebastopol
Doorsnede van het gebouw voor het Gettysburg Cyclorama (1886)

Het panorama (Grieks: παν (pan) = alles, ὁραμα (horama) = schouwspel) in de schilderkunst is een voorstelling van een landschap, zeegezicht of historisch tafereel, aangebracht op een cirkelvormig gespannen doek van ruime afmetingen. De toeschouwer bevindt zich in het midden van de voorstelling en door middel van aangepaste belichting, subtiele geluidseffecten en decoronderdelen ondergaat hij een illusie van realiteit. Panorama's waren voornamelijk populair in de negentiende eeuw. In deze perioden werden er ook specifieke gebouwen voor ontworpen.

In het oude China werden panorama's op boekrollen geschilderd, vaak als routepanorama (bv. Langs de rivier tijdens het Qingmingfestival). Het eerst volronde panorama is Zelandiae Descriptio van Anton van den Wyngaerde (1548-49).

Panoramaschilderingen werden populair in de eerste helft van de 19e eeuw, hoewel het eerste voorbeeld ervan werd gerealiseerd rond 1790 in Edinburgh (Schotland). Robert Barker bedacht de term panorama voor zijn schilderijen van Edinburgh (1792) die hij op een cilindervormig oppervlak tentoonstelde in Londen als "The Panorama". Een jaar later, in 1793, verhuisde Barker zijn panorama's naar het eerste speciaal hiervoor ontworpen gebouw op Leicester Square in Londen: de Rodunda. Vanaf 1793 zou Barker er verschillende panorama's tentoonstellen. Met een lage toegangsprijs en hoge bezoekersaantallen maakte Barker hiermee een fortuin. Zijn schilderij Londen vanop het dak van de Albion Mills was eveneens het eerste panoramaschilderij dat (in 1795) in de Verenigde Staten werd tentoongesteld.

Het succes van Barker spoorde ook anderen aan om dergelijke panorama's te maken, hetzij rondreizend, hetzij in permanente gebouwen.

Het schilderen van een panorama stelde de schilders voor problemen met het perspectief. Om dat op te lossen werden soms glazen cilindervormige constructies gebouwd waarin de kunstenaars de omgeving als het ware ‘overtrokken’, waarna de voorstelling op grote rollen papier kon worden overgebracht.

Door hun succes trokken panoramaschilderingen in de jaren 1870 de aandacht van investeerders en speculanten. Tientallen bedrijven werden opgericht en vaak op de beurs genoteerd. De Europese markt werd voor een groot deel bediend vanuit België, door twee concurrerende groepen (de broers Victor en Louis Jourdain en de groep Duwez-Marlier). Ze kozen thema's die zouden aanslaan bij het patriottische publiek, vaak veldslagen waarin het doelland de overwinning had behaald.

Van de panorama’s die ooit vele kijkers trokken, zijn er slechts enkele bewaard gebleven, waaronder het befaamde Panorama Mesdag (1881), dat nog altijd te zien is op dezelfde plek waar het voor het eerst werd tentoongesteld in Den Haag. In België bevindt zich het Panorama van de Slag bij Waterloo, vervaardigd door Louis Dumoulin in 1912. Andere panorama’s bevinden zich in Luzern en Moskou (verbeelding van de Slag bij Borodino in 1812).

Met de komst van fotografie, film en televisie verdween het panoramaschilderij uit de belangstelling. De techniek kreeg echter nieuwe impulsen met het ontstaan van technische hulpmiddelen die het vervaardigen van panoramabeelden via panoramafotografie binnen ieders bereik brengen.

Een tijdelijk panorama in Amsterdam 'De slag bij Algiers' trok in 1826 bijna 54 duizend bezoekers. Met toegangsprijzen tussen de 50 cent en 1 gulden was het een lucratieve onderneming. In Amsterdam werd in 1880 het Panoramagebouw geopend aan de Plantage Middenlaan. In dezelfde periode kwam ook naar voren dat een deel van het publiek reeds bekend was met panorama's; het nieuwe was er af. Al tien jaar na opening kwam het Amsterdamse panoramagebouw in financiële moeilijkheden.

In 1881 opende aan het Haagse Bezuidenhout het Panorama Wouters met het schilderij Panorama van Caïro als eerste in Den Haag. Het was niet nieuw en had eerder dienst gedaan in Parijs en Brussel. Het Panorama Mesdag diende volgens sommigen[1] als speculatieobject en dat in een periode dat het hoogtepunt van panorama's reeds bereikt werd. Hoewel de bezoekersaantallen tamelijk behoudend werden ingezet (30.000) ging de eerste onderneming zoals hieronder staat, reeds spoedig failliet.[2]

Lijst van panorama's

[bewerken | brontekst bewerken]

Onder meer:

Jaar Panorama Stad Schilder Voorstelling Info
1792 Londen vanaf het dak van de Albion Mills Londen Robert Barker Gezicht op Londen
1804 Panorama van Amsterdam Parijs Pierre Prévost Winters gezicht op Amsterdam
1812 Panorama van Antwerpen Parijs Pierre Prévost Gezicht op de stad, de haven en de werven van Antwerpen
1814 Thun-panorama Thun Marquard Wocher Gezicht op de stad Thun
1815 Parijs-panorama Londen (Leicester Square) Henry Aston Barker Slag om Parijs (1814)
1816 Waterloo-panorama Londen (Leicester Square) Henry Aston Barker Slag bij Waterloo (1815)
1823 Panorama van Constantinopel Parijs Pierre Prévost
1827 Sint-Pieters-panorama Parijs Jean-Pierre Alaux Interieur van Sint-Pietersbasiliek
1829 Sattler-panorama Salzburg Johann Michael Sattler Gezicht op de stad Salzburg
1830 Westminster-panorama Parijs Jean-Pierre Alaux Interieur van Westminster Abbey
1833 Algiers-panorama Parijs Jean-Charles Langlois Gezicht op Algiers
1835 Borodino-panorama Parijs Jean-Charles Langlois Slag bij Borodino
1839 Moskou-panorama Parijs Jean-Charles Langlois Brand van Moskou (1812)
1843 Eylau-panorama Parijs Jean-Charles Langlois Slag bij Eylau
1873 Parijs-panorama Parijs Félix en Paul Philippoteaux Beleg van Parijs (1870-1871)
1880 Wörth-panorama Antwerpen (ZOO) Alfred Cluysenaar Slag bij Wörth (1870)
1880-81 Waterloo-panorama Brussel Charles Castellani Slag bij Waterloo (1815)
1880-1881 Panorama van Caïro Wenen
München
Den Haag (Panorama Bezuidenhout)
Brussel
Émile Wauters Gezicht op de stad Caïro en omgeving
1881 Panorama Mesdag Den Haag Hendrik Willem Mesdag Gezicht op de Noordzee
1881 Bourbaki-panorama Luzern Edouard Castres Terugtocht van gewonde en uitgehongerde soldaten na de Frans-Duitse Oorlog (1871) [1]
1882 Waterloo-panorama Antwerpen Karel Verlat en Auguste De Lathouwer Slag bij Waterloo (1815)
1882 Constantinopel-panorama Moskou Karel Verlat Revue van de Russische soldaten na de sluiting van de vrede van San Stefano
1883 Sedan-panorama Berlijn Anton von Werner, Eugen Bracht e.a. Slag bij Sedan (1870)
1883 Rézonville-panorama Alphonse de Neuville en Édouard Detaille Slag bij Mars-la-Tour (1870)
1883 Champigny-panorama Alphonse de Neuville en Édouard Detaille Slag bij Champigny (1870)
1883 Gettysburg Cyclorama Paul Philippoteaux Slag bij Gettysburg
1885 Panorama van Duitse Koloniën Berlijn Louis Braun en Hans von Petersen Voorstellingen van Duits-Afrika
1888 Cyclorama van Jeruzalem Sainte-Anne-de-Beaupré Paul Philippoteaux Jeruzalem op de dag van de kruisiging [2]
1889 Le Tout-Paris Parijs Charles Castellani
1889 Geschiedenis van de eeuw Parijs Alfred Stevens en Henri Gervex
1889 Transatlantisch Panorama Parijs Théophile Poilpot Panorama in opdracht van de Compagnie générale transatlantique voor de Wereldtentoonstelling van 1889
1893 Panorama van de Slag bij Murten Murten Louis Braun Slag bij Murten (1479) [3]
1893 Panorama Einsiedeln Einsiedeln Karl Hubert Frosch, Joseph Krieger en William Robinson Leigh De kruisiging van Jezus Christus [4]
1894 Panorama van Racławice Wrocław
(oorspronkelijk: Lviv)
Jan Styka e.a. Slag bij Racławice (1794)
1894 Feszty-panorama Ópusztaszer Árpád Feszty Aankomst van de Hongaren (896)
1896 Innsbrucker Riesenrundgemälde Innsbruck Michael Diemer en Franz Burger Derde slag bij de Bergisel (1809)
1900 Panorama van de expeditie-Marchand Parijs Charles Castellani Afrika-expeditie van Jean-Baptiste Marchand
1902-03 Jeruzalem-panorama Altötting Gebhard Fugel Jeruzalem op de dag van de kruisiging [5]
1905 Panorama van Sebastopol Sebastopol Franz Roubaud Belegering van Sebastopol (1854-1855)
1911 Congo-panorama Paul Mathieu en Alfred Bastien
1912 Panorama van de Slag bij Waterloo Eigenbrakel Louis Dumoulin Slag bij Waterloo (1815)
1912 Borodino-panorama Moskou Franz Roubaud Slag bij Borodino (1812)
1920-21 Panorama van de Slag aan de IJzer Alfred Bastien, Charly Léonard en Charles Swyncop
1936-37 Panorama van de Maas Alfred Bastien Slag om de Maas (1914)
1947 Molenpanorama Koog aan de Zaan Frans Mars Zaanstreek rond 1800
1954 Panorama der Kempen Zutendaal Charles Wellens Beeld van de Kempische heide
1977 Pleven Epopee 1877 Pleven, Bulgarije 13 Bulgaarse en Russische artiesten Beleg van Pleven tijdens de
Russisch-Turkse Oorlog (1877)
1987 Baurnkriegspanorama Bad Frankenhausen/Kyffhäuser Werner Tübke Duitse Boerenoorlog (+/-1521-1525), in het bijzonder de Slag bij Frankenhausen
2007 Panorama Salland Raalte (Mariënheem) Leden van de Schildersclub Mariënheem Sallands Landschap
2008 Panorama Tulipland Voorhout Leo van den Ende Bollenstreek
2009 Panorama 1453 Istanbul Val van Constantinopel
2016 Rouen 1431 (in Panorama XXL) Rouen Yadegar Asisi Rouen in 1431 ten tijde van Jeanne d'Arc
[bewerken | brontekst bewerken]