Aa (Noord-Brabant)
Sjabloon:Rivier De Aa is een kleinere rivier in het midden-oosten en uiterste oosten van de Nederlandse provincie Noord-Brabant. De gekanaliseerde rivier ontspringt bij Meijel in Limburg en komt bij de Citadel in het centrum van 's-Hertogenbosch samen met de Zuid-Willemsvaart en de Dommel. Aa en Dommel vormen daar de Dieze die even ten noorden van 's-Hertogenbosch in de Maas uitmondt. De rivier, waarvan de naam water betekent, is vanaf 1922 gekanaliseerd. Door ruilverkaveling is het oude cultuurlandschap in het Aadal aanzienlijk veranderd.
Ouderdom
De ouderdom van de Aa is moeilijk te bepalen. Deskundigen houden het erop dat zij ongeveer 10.000 jaar geleden, na de laatste ijstijd is ontstaan. Tijdens het Preglaciaal Tiglien (2 miljoen jaar geleden) vormde de Maas een zijrivier van de Rijn en stroomde daarin uit ter hoogte van het tegenwoordige Keulen. Na het terugtrekken van het landijs, waarbij de stuwwallen de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug ontstonden, zochten de Grote Rivieren een noordelijke route. De Ardennen scheidde de Maas van de Rijn, waarbij ze veel noordelijker gingen stromen en pas tegen de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug weer scherp naar het westen afbogen en de rivierdelta Schelde, Maas, Rijn vormden. Door tektoniek ontstond de Grote Peel in het oosten van Brabant met op zijn hoogste gedeelten (Griendtsveen en Asten) hoogveenvorming. (In de Ardennen de Hautes Fagnes, Botrange) De fluviatiele gronden van de Kempen en de Peelvenen begonnen hun overtollige regenwater te lozen in het oude Maasdal en op deze manier ontstonden van west naar oost de Reusel, de Beerze, de Dommel en de Aa, elk weer met zijn eigen zijbeken, zoals de Poppelse Leij, de Kleine Beerze, de Stroom, de Astense Aa, de Goorloop, de Beekgraaf, de Leijgraaf, de Rips, de Loop enz.
Loop van de rivier
De Brabantse Aa ontspringt bij Meijel in Limburg. Aanvankelijk naar het westen vloeiend buigt zij af om tussen Asten en Someren noordwaarts te stromen. Bij Lierop komt de Kleine Aa er in uit en vervolgens stroomt zij als Nieuwe Aa dwars door Helmond. De Bakelse Aa wordt ontmoet even ten noorden van Helmond. Na Beek en Donk gepasseerd te zijn stroomt ze pal noordwaarts, om vervolgens in een wijde bocht naar het westen af te buigen en nog juist door Erp te stromen. Ten noordwesten wordt dan Veghel doorsneden en passeert zij op korte afstand Heeswijk-Dinther. Na Berlicum wordt ter hoogte van Hintham 's-Hertogenbosch bereikt. Bij De Muntel komt de Aa samen met de Zuid-Willemsvaart en de Dommel. Samen vormen ze dan de Dieze die even ten noorden van 's-Hertogenbosch, in de buurt van Crèvecoeur in de Maas uitstroomt. Takken van de vrij uitstromende Aa liepen oorspronkelijk ten dele om 's-Hertogenbosch heen, maar de rivier werd in 1544 strakker door de stad heen geleid, mogelijk om de functie als riool te verbeteren. Door het graven van de Zuid-Willemsvaart, 1822-1826, werd de oude aansluiting op de Groote Stroom van de Binnendieze verbroken en voedt en vormt de rivier de noordoostelijke vestinggracht. Als de hoogte van de waterstand op de Maas afwatering via de Dieze niet toelaat, wordt het water afgevoerd door het Afwateringskanaal 's-Hertogenbosch-Drongelen. De stroomrichting van de westelijke vestinggracht wordt omgekeerd, en de Aa stroomt door het normale Dommelbed naar de Vughterpoort.
Zijrivieren
Te 's-Hertogenbosch komt de Aa, samen met de Zuid-Willemsvaart en de Dommel in de Dieze terecht, die op de Maas uitmondt. Het stroomgebied van de Aa is dus een onderdeel van dat van de Maas. Ten westen ervan ligt het stroomgebied van de Dommel, ten oosten ervan vormt de Peel een waterscheiding. Aan de andere zijde van de Peel stromen de riviertjes rechtstreeks naar de Maas. Ook de Aa ontspringt in de Peel, en wel ten zuiden van Nationaal Park De Groote Peel.
Vanaf de monding vinden we stroomopwaarts de volgende zijrivieren en zijkanalen:
- Grote Wetering
- Leijgraaf, bij Middelrode
- Biezenloop, bij Heeswijk
- Hurkse Loop, bij Erp
- Landmeerse Loop, bij Esdonk
- Peelse Loop, bij Koks
- Snelle Loop, bij Koks
- Broek Aa, bij Beek en Donk
- Boerdonkse Aa, bij Boerdonk, stroomopwaarts Goorloop genaamd
- Heieindse Loop, bij Beek en Donk
- Schapengracht, bij Aarle-Rixtel
- Stiphoutse Loop, bij Stiphout
- Nederheidse Loop, bij Mierlo
- Vleutloop, bij Mierlo
- Overakkerse Loop, bij Mierlo
- Bakelse Aa, bij Helmond, stroomopwaarts Oude Aa genaamd; de Aa heet stroomopwaarts wel Nieuwe Aa
- De Weijer, bij Brouwhuis
- Astense Aa, ten noorden van Lierop
- Soe Loop, bij Liessel
- Heitrakse Loop, bij Neerkant
- Soe Loop, bij Liessel
- Busselse Loop, bij Lierop
- Kleine Aa, bij Lierop
- Meervense Loop, bij Lierop
- Voordeldonkse Broekloop, bij Asten
- Eeuwelse Loop, bij Heusden
- Kievitsloop, bij Someren-Eind
- Platkuil
De Zeven Moeren
De Aa, ontstaan uit verschillende beken, veelal uitstromend uit het gebied de Zeven Moeren, is bijna honderdvijftig jaar bevaarbaar geweest, van Helmond tot 's-Hertogenbosch. Voor kleine schepen en platboomde schuiten (de z.g. strontschippers) is ze nog tot ongeveer 1840 bevaarbaar geweest vanaf de Molensluis te Erp tot 's-Hertogenbosch. Er lagen meerdere sluizen in de beek en ter hoogte van Keldonk was ze zelfs, naar toenmalige begrippen zeer breed, ruim 28 voet (d.i. ongeveer 7 meter).
Bewoning langs de Aa
Romeinse vondsten wijzen op een reeds lange occupatiegeschiedenis van de hogere gronden langs de Aa. Vermoedelijk hebben de Romeinen de rivier ook bevaren. Pas in de vroege middeleeuwen begon zich een meer permanente vestiging af te tekenen, toen de eerste dorpen onstonden op de hoge oeverwallen. De meeste nederzettingen vinden we op de oostelijke oever van de Aa. Daar bevindt zich een reeks dorpen op de hoge zandrug van Berlicum over Heeswijk-Dinther en Veghel naar Erp. Veel van deze dorpen liggen aan het Aadal op de hogere gronden, maar plaatsen als Veghel en Middelrode liggen zelfs direct aan de Aa en lijken in primaire fase voordenederzettingen te zijn. Middelrode werd overigens net als 's-Hertogenbosch planmatig aan de Aa gesticht door de hertogen van Brabant. In eerste instantie was het drassige beekdal ongeschikt voor occupatie. Later werd het ontgonnen tot weide- en beemdgrond. De stichting van veel kasteeltjes en landhuizen in het Aadal, zoals Kasteel Heeswijk en Huis Avestein te Heeswijk-Dinther, het slot Frisselstein in Veghel of het kasteel Seldensate te Middelrode wijzen op de defensieve mogelijkheden die de omstandigheden in het Aadal boden.
Ook werd de Aa gebruikt om de in de Peel gestoken turf naar 's-Hertogenbosch te vervoeren. In 1623 werd een plan gemaakt om de Aa beter bevaarbaar te maken, maar door het Beleg van 's-Hertogenbosch door Frederik Hendrik in 1629 werden de werkzaamheden gestaakt.
Watermolens en overstromingen
Van oudsher diende de sterk meanderende beek echter vooral om overtollig water van de hooggelegen zandgronden, waar ook de meeste mensen woonden, af te voeren. Toen de bevolking toenam, ging men ook de lager gelegen beemd- en broekgronden cultiveren (Aarle Rixtel, Beek en Donk, Veghel en Heeswijk-Dinther) en vanaf die tijd dateren de klachten over de vele overstromingen en ongemakken van het water. Hoewel de beek vroeger dieper en breder was, is haar vermogen steeds te gering geweest. Vooral in het natte seizoen ging regelmatig gewas verloren en kwam vee om door overstromingen (Dinther 1757). De doorstroming werd nog eens bemoeilijkt door de aanwezigheid van veel watermolens, zoals De Kilsdonkse Molen te Dinther en de molen Ten Wiel te Veghel. De molenaars van de aan de beek gelegen watermolens lieten het water naar eigen behoefte door. Er ontstonden op diverse plaatsen soms erg grote plassen, die vaak tot overstromingen aanleiding gaven. De vele molens aan de Aa en de willekeurige waterbeheersing door de molenaars waren veelvuldig aanleiding tot onenigheid. Eens dreigde dit zo'n omvang aan te nemen dat zelfs een beroep werd gedaan op Keizer Karel om rechtstreeks te bemiddelen. Hij liet in 1545 de beek uitdiepen en stelde de hoogte vast van het water dat elke molenaar mocht schutten. Dit bood aanvankelijk enig soelaas maar na het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog leefde men de verordeningen niet meer na. Ten einde raad gingen de gemeenten over tot aankoop van de gewraakte molens met het voornemen ze te slopen, wat dan ook bijna altijd gebeurde. Zo kocht de gemeente Veghel in 1880 de Kilsdonkse watermolen onder Dinther. Die koop had slechts als doel de doorstroming van de rivier te verbeteren door de raderen en de stuw van de molen te verwijderen en daarmee de plaatselijke boeren tussen Veghel en Dinther gunstig te stemmen.
De volgende watermolens hebben gelegen op de Aa:
- Stipdonk, ten noorden van Lierop.
- Aarle-Rixtel
- Erp
- Veghel, molen 'Ten Wiel', buurtschap Leest
- Dinther, 'De Kilsdonkse Molen'
Deze molens zijn alle gesloopt en ook de sporen ervan in de waterloop zijn volledig uitgewist.
De Aa als vaarweg
In 1573 verleende Filips II als hertog van Brabant vergunning aan Helmond om een stuk van de beek bevaarbaar te maken. In december 1627 voer de eerste platte schuit naar 's-Hertogenbosch en terug naar Helmond. De reis duurde drie dagen. Door de schaarsheid en duurte van brandstoffen in 's-Hertogenbosch werd in 1625 opnieuw een plan ontworpen tot verbetering van de Aa als vaarweg. Reeds in 1624 en 1628 werd de beek op verschillende plaatsen uitgediept en werden sluizen hersteld. De geschiedenis bepaalt echter een ander lot en grijpt in. De strijd in het zuiden laaide weer eens op. 's-Hertogenbosch werd in 1629 belegerd door Frederik Hendrik, Prins van Oranje. Ten gevolge van deze belegering en latere val van de stad werden de plannen niet verder uitgevoerd. Nog twee maal, in 1739 en 1798, werd hervatting overwogen en werden plannen gesmeed. Doch steeds werden ze terzijde geschoven en kwam er niets van terecht, men werd het niet eens met andere gemeenten over de hoogte van de bijdrage en de te volgen werkzaamheden. Reeds toen realiseerde men zich dat de voordelen niet tegen de kosten zouden opwegen. Toch blijven enkele dorpen langs de Aa volhardend. Wanneer koning Lodewijk Napoleon Veghel in 1809 bezoekt, verzoekt het gemeentebestuur hem om het riviertje de Aa te mogen kanaliseren en toepasselijk Lodewijksvaart te mogen noemen. Lodewijk Napoleon is zeer vereerd. Helaas komt er door politieke omstandigheden van die plannen niets terecht en moet men tot 1823 wachten tot de aanleg van de Zuid-Willemsvaart.
Kanalisatie
De Zuid-Willemsvaart had definitief ingegrepen in de bestemming die men altijd aan de Aa had toebedacht. Pas toen in 1864 het Waterschap de Beneden Aa en in 1922 in groter verband Waterschap De Aa werd opgericht, ging men structureel de ongemakken te lijf.
Rigoureus ging men te werk, alle bochten uit de beek, kanaliseren zou men de Aa, stoppen in een strak keurslijf, waaruit ze zich nimmer meer zou kunnen bevrijden. En de sombere mensen die langs haar oevers wandelden: nooit zullen de littekens van de kanalisering zich kunnen herstellen, het landschap is definitief veranderd. Weg zijn de schilderachtige bochten, de met riet omzoomde poelen en vennen met hun vissen, vogels en rijke plantengroei...
Vanaf de jaren '30 van de 20e eeuw is het werk door rond de 1200 arbeiders uitgevoerd. Onder andere in het kader van werkverschaffing, zoals in Veghel. Lage gedeelten werden opgehoogd en bochten, ook wel meanders genoemd, gedempt en rechtgetrokken. Dat dit werk grondig gebeurde blijkt uit het nagenoeg totaal verdwijnen van de opvallende steilranden tussen de Aa en het landbouwgebied in het dal tussen Veghel en Erp. De kanalisatie was verschrikkelijk zwaar werk. Met de schop moesten de mannen de nieuwe stukken uitgraven. Dan ging het met de kruiwagen tegen de wallenkanten omhoog, waar het zand in kipkarren over een spoor in de te dempen gedeelten werd gestort. Na de oorlog versnelden baggermachines en draglines het werk aanmerkelijk.
De Aa in de moderne tijd
Sinds 2004 maakt het stoomgebied van de Aa deel uit van het waterschap Aa en Maas. Onder invloed van nieuwe inzichten over natuur en landschap wordt tegenwoordig gepoogd iets van de schade aan het landschap te herstellen. Oude bochten, zoals die bij Kasteel Heeswijk), worden zorgvuldig gehandhaafd. Het waterschap legt natuurvriendelijke oevers aan (die er overigens nooit geweest zijn: ze zijn een uitvinding van deze tijd) en op enkele plaatsen krijgt de beek haar meanderende vorm weer terug. Nabij Helmond bijvoorbeeld meandert de Aa er weer lustig op los. De oude meanders kunnen niet in alle gevallen worden hersteld, terwijl anderzijds rechte stukken die al eeuwen niet meer meanderen of dat zelfs nooit gedaan hebben bochten krijgen. In die zin hebben de gemeenten langs de Aa er dan ook meer voor gekozen om de Aa als genormaliseerde beek een nieuwe natuurlijke en recreatieve functie te geven.
Er zijn enkele grote projecten opgezet om het Aa-dal opnieuw in te richten of aan te passen. Het project Dynamisch Beekdal heeft als doel om het water in het Aa-dal tussen Heeswijk-Dinther en 's-Hertogenbosch meer ruimte te geven. Hierdoor ontstaat een natuurlijke dynamiek van de Aa en worden overstromingsproblemen stroomafwaarts richting ’s-Hertogenbosch voorkomen. Het project Masterplan Aa Veghel gaat over de herinrichting van het Aa-dal binnen de gemeente Veghel. Het wordt voorbereid en gerealiseerd in de periode 2005-2007. Het betreft het beekdal van de Aa tussen de A50 aan de noordzijde en de kom van Erp. Voor dit deel van het beekdal worden de doelstellingen ten aanzien van natuurontwikkeling, waterbeheer, recreatie, landschap, landbouw en archeologie concreet uitgewerkt.