Haver

Haver
	Bloeiwijze zwarte haver
	Taxonomische indeling
Rijk:	Plantae (Planten)
Stam:	Embryophyta (Landplanten)
Klasse:	Spermatopsida (Zaadplanten)
Clade:	Bedektzadigen
Clade:	Eenzaadlobbigen
Clade:	Commeliniden
Orde:	Poales
Familie:	Poaceae (Grassenfamilie)
Geslacht:	Avena (Haver)
	Soort
	Avena sativa; L. (1753)
	Witte haver
	Zwarte haver
	Afbeeldingen op Wikimedia Commons
	Haver op Wikispecies
Portaal	Biologie

Haver (Avena sativa) is een eenjarige plant uit de grassenfamilie (Poaceae). Troshaver is een oude variëteit met een compacte bloeiwijze. Haver is een graansoort, die reeds sinds 7000 v.Chr. geteeld wordt. Haver komt oorspronkelijk uit Zuidoost-Europa en Zuidwest-Azië en is ontstaan uit de wilde haver (Avena sterilis).

De plant wordt ongeveer 1,2 m hoog. Het 5 mm brede tongetje (ligula) is getand. De plant bloeit in juni en de bloeiwijze is een pluim. De aartjes bestaan uit twee bloemen, die zichzelf bestuiven. De kroonkafjes zijn ongenaald of zoals bij naakte haver onvolledig genaald. De vruchten zijn rijp in augustus.

Tot in de late middeleeuwen was haver in Nederland op de zandgronden een belangrijk gewas. In Nederland wordt ongeveer 1750 hectare (2014) haver per jaar verbouwd met een opbrengst van 6100 kg per ha.^[1] Vroeger werd er naast de witte ook gele en zwarte haver geteeld.

Er zijn ook rassen met bloot liggende zaden, die vooral in Engeland geteeld worden. Bij naakte haver blijven bij de rijpe korrels de kafjes niet om de korrel zitten wat bij gewone haver wel het geval is.

Haver werd toen geteeld voor zowel menselijke consumptie (haverkoeken, haverbrij en haversoep) als voor veevoer. Ook was haver het belangrijkste graan voor de bierbrouwerij. Pas later is de haver in de bierbrouwerij verdrongen door brouwgerst. Haver wordt gebruikt als paardenvoer en voor de productie van havervlokken en havermeel.

Inhoudsstoffen[bewerken | brontekst bewerken]

Haver wordt in veel kleinere hoeveelheden geproduceerd dan de hoofdgraansoorten rijst, maïs, tarwe en gerst. Haver onderscheidt zich echter qua chemische samenstelling, met een hoog gehalte aan proteïnen rijk aan essentiële aminozuren, een hoog gehalte onverzadigde vetzuren, en de aanwezigheid van bètaglucanen, waarvan is aangetoond dat ze bepaalde kwalen die veroorzaakt worden door de moderne beschaving, helpen voorkomen.^[2]

Energetisch is haver als volgt samengesteld:

63% koolhydraten
12% eiwit
5% vet

Daarnaast bevat haver saponinen, kiezelzuur, kobalt, magnesium, ijzer, de vitaminen K, E, B1, B2, B6 en carotenen.

Wagenings onderzoek bij een reeks haverrassen laat zien dat haver volledig vrij is van gluten. In geen van de haversoorten komen de peptiden voor die wel aanwezig zijn in tarwe, rogge of gerst en waarvan bekend is dat ze een reactie veroorzaken in mensen met coeliakie.^[3] Wel kunnen veel haverproducten tijdens de productie besmet worden met tarwe of andere glutenhoudende granen,^[4] waardoor het gebruik ervan vaak afgeraden wordt voor mensen met glutenintolerantie. In de laatste jaren is er gegarandeerd glutenvrije haver in de handel, die dus wél geschikt is voor deze mensen.

Hoewel haver dus geen gluten bevat, bevat het echter wel andere eiwitten uit de familie van de prolamines, namelijk avenine, die ook bij sommige coeliakiepatiënten een reactie kunnen veroorzaken.^[5]

Teelt[bewerken | brontekst bewerken]

De teelt in Nederland vindt voornamelijk plaats op zand- en dalgrond. Haver kan vanaf half februari tot de tweede week van april gezaaid worden met een rijafstand van 22–25 cm. De oogst op zandgrond valt vanaf 20 juli tot 20 augustus en op kleigrond vanaf begin augustus tot 25 augustus.

Economisch belang[bewerken | brontekst bewerken]

De EU-jaarproductie in 2018 bedroeg 7.737.000 ton, waarvan 18.000 ton in België en 7.000 ton in Nederland.^[6] Begin 2019 lag de prijs van voederhaver te Antwerpen op 204 euro per ton.^[7]

De gemiddelde wereldjaarproductie in 1990-1991 bedroeg 38.676.500 ton, met als grootste producenten (in dalende volgorde) de Sovjet-Unie, de Verenigde Staten en Canada. Het overgrote deel wordt gebruikt als veevoeder, al is er een stijgende belangstelling voor menselijke consumptie omwille van de voordelen voor de gezondheid, en in sommige delen van de wereld worden havervelden als graasland gebruikt.^[8]

Ongeveer 4% van de wereldproductie wordt internationaal verhandeld. In de hogergenoemde periode 1990-1991 was het totale internationale handelsvolume 1.544.000 ton, met als grootste uitvoerders Canada, Finland en Zweden; en als grootste invoerders de Verenigde Staten, Japan en Zwitserland. De Europese Unie was toen nog een netto invoerder.^[9] In het marktjaar 2019/2020 (juli tot juni) was de inmiddels uitgebreide Unie een netto-uitvoerder met 214.213 ton externe uitvoer^[10] en 31.686 ton invoer van buitenaf.^[11]

Ziekten[bewerken | brontekst bewerken]

Haver kan aangetast worden door de schimmelziekten kroonroest (Puccinia coronata f. avenae), meeldauw (Erysiphe graminis f. avenae), stuifbrand (Ustilago avenae) en strepenziekte (Drechslera avenae). Rode bladeren worden door het gerstevergelingsvirus veroorzaakt. Verder kan haver aangetast worden door het havercysteaaltje (Heterodera avenae) als de vruchtwisseling samen met zomergerst niet ruim genoeg is.

Producten in de kleinhandel[bewerken | brontekst bewerken]

Haver wordt voor menselijk gebruik verkocht in de volgende zuivere vormen:^[12]

volle haver, in het omhulsel van de vrucht, wordt verkocht in zaadhandels en op boerderijen;
grutten;
gehakte haver, ook wel Iers havermeel genoemd, bestaat uit grutten die in kleine stukjes gehakt zijn;
havervlokken zijn gepelde en geplette haverkorrels
havermout bestaat uit grutten die een stoombehandeling hebben ondergaan en vervolgens zijn platgewalst;
snelkookhavermout is voor het pletten in kleinere stukken gesneden;
instanthavermout is al voorgekookt;
haverbloem.

Daarnaast wordt een ruim assortiment aan afgeleide producten verkocht, zoals brood, diverse koeken en havermelk.

Fotogalerij[bewerken | brontekst bewerken]

haverplant
tongetje
Oogstrijpe haver
Havervlokken
Naakte haver
Naakte haver graankorrels
Gewone haver en troshaver (rechts)
Troshaver
Havergrutten en gepelde haver (onder)
Aaltertroshaver
Zwarte haver
Bruinkafzomeremmertarwe (links), aaltertroshaver (midden) en zwarte haver (rechts)

Bronnen, noten en/of referenties

↑ cbs.nl: Akkerbouwgewassen; productie, naar regio
↑ Gasparis, Sebastian, inleiding tot "Oat: Methods and Protocols," Humana Press (Springer) 2017.
↑ (en) Londono DM, Westende WV, Goryunova S, Salentijn EMJ, van den Broeck HC, van der Meer IM, et al. Avenin diversity analysis of the genus Avena (oat). Relevance for people with celiac disease. Journal of Cereal Science. 2013 Jul;58(1):170–7. DOI:10.1016/j.jcs.2013.03.017. Besproken in Plant Research International (PRI), Plant Breeding - Onderzoek verklaart veiligheid van haver voor mensen met coeliakie. Wageningen UR, 4 juni 2013. URL http://www.wageningenur.nl/nl/Expertises-Dienstverlening/Onderzoeksinstituten/plant-research-international/show/Onderzoek-verklaart-veiligheid-van-haver-voor-mensen-met-coeliakie.htm. Gearchiveerd op 2 september 2018.
↑ NVWA.nl - Infoblad over gluten^{[dode link]} (pdf)
↑ (en) Sjöberg V, Hollén E, Pietz G, Magnusson K-E, Fälth-Magnusson K, Sundström M, et al. (26 juni 2014). Noncontaminated dietary oats may hamper normalization of the intestinal immune status in childhood celiac disease.. Clin Transl Gastroenterol 5: e58. ISSN: 2155-384X. PMID 24964993. PMC 4077043. DOI: 10.1038/ctg.2014.9. Dit is een open access artikel, beschikbaar onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding (CC BY NC ND; versie 3.0 Unported)
↑ Europese Commissie, Cereals Production op de Agri-food Data Portal, geraadpleegd op 4/09/2020. Gearchiveerd op 24 maart 2023.
↑ Europese Commissie, Cereals Prices op de Agri-food Data Portal, geraadpleegd op 4/09/2020. Prijsnotering voor 3/01/2019 gemeld door de Belgische autoriteiten. Deze prijs is DEPPROD of departure from farm or from production area, wat betekent: op de plaats van productie maar reeds geladen op het transportmiddel. Gearchiveerd op 28 mei 2023.
↑ Hoffman, Linwood A., "World Production and Use of Oats," hoofdstuk 2 in Welch, Robert W. (red.), "The Oat Crop: Production and Utilization," Chapman & Hall 1995. In dit boek worden zuiver nationale statistieken gebruikt, waardoor de lidstaten van de Europese Unie lager gerangschikt staan. Polen, op dat moment nog geen lidstaat, produceerde in die periode jaarlijks 2.022.000 ton. Het eind 1990 verenigde Duitsland, wel een lidstaat, produceerde 2.145.500 ton.
↑ Baker, Noel R., "International Trade in Oats," hoofdstuk 3 in Welch, Robert W. (red.), op. cit.
↑ Met externe uitvoer wordt hier bedoeld: de som van de exportcijfers van de 28 lidstaten, inclusief het Verenigd Koninkrijk dat op 1 februari 2020 de Europese Unie verliet, naar handelspartners buiten de Unie.
↑ Europese Commissie, Cereals Trade op de Agri-food Data Portal, geraadpleegd op 4/09/2020. Gearchiveerd op 28 mei 2023.
↑ Parkinson, Cornelia M. (samensteller), "Cooking with Oats: Oatbran, Oatmeal, and More," Storey Publishing 1991.

Externe links[bewerken | brontekst bewerken]

Verspreiding in Nederland volgens NDFF Verspreidingsatlas
Haver (Avena sativa) op SoortenBank.nl (gearchiveerd) (gebaseerd op de Heukels²³, dit is de voorlaatste uitgave)

Zie de categorie Avena sativa van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

[cbs.nl-1] s.nl: Akkerbouwgewassen; productie, naar regio

[gasparis-2] Gasparis, Sebastian, inleiding tot "Oat: Methods and Protocols," Humana Press (Springer) 2017.

[Londono_2013-3] (en) Londono DM, Westende WV, Goryunova S, Salentijn EMJ, van den Broeck HC, van der Meer IM, et al. Avenin diversity analysis of the genus Avena (oat). Relevance for people with celiac disease. Journal of Cereal Science. 2013 Jul;58(1):170–7. DOI:10.1016/j.jcs.2013.03.017. Besproken in Plant Research International (PRI), Plant Breeding - Onderzoek verklaart veiligheid van haver voor mensen met coeliakie. Wageningen UR, 4 juni 2013. URL http://www.wageningenur.nl/nl/Expertises-Dienstverlening/Onderzoeksinstituten/plant-research-international/show/Onderzoek-verklaart-veiligheid-van-haver-voor-mensen-met-coeliakie.htm. Gearchiveerd op 2 september 2018.

[4] NVWA.nl - Infoblad over gluten^{[dode link]} (pdf)

[PMID_24964993-5] (en) Sjöberg V, Hollén E, Pietz G, Magnusson K-E, Fälth-Magnusson K, Sundström M, et al. (26 juni 2014). Noncontaminated dietary oats may hamper normalization of the intestinal immune status in childhood celiac disease.. Clin Transl Gastroenterol 5: e58. ISSN: 2155-384X. PMID 24964993. PMC 4077043. DOI: 10.1038/ctg.2014.9. Dit is een open access artikel, beschikbaar onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding (CC BY NC ND; versie 3.0 Unported)

[cerealsproduction-6] Europese Commissie, Cereals Production op de Agri-food Data Portal, geraadpleegd op 4/09/2020. Gearchiveerd op 24 maart 2023.

[cerealsprices-7] Europese Commissie, Cereals Prices op de Agri-food Data Portal, geraadpleegd op 4/09/2020. Prijsnotering voor 3/01/2019 gemeld door de Belgische autoriteiten. Deze prijs is DEPPROD of departure from farm or from production area, wat betekent: op de plaats van productie maar reeds geladen op het transportmiddel. Gearchiveerd op 28 mei 2023.

[hoffman-8] Hoffman, Linwood A., "World Production and Use of Oats," hoofdstuk 2 in Welch, Robert W. (red.), "The Oat Crop: Production and Utilization," Chapman & Hall 1995. In dit boek worden zuiver nationale statistieken gebruikt, waardoor de lidstaten van de Europese Unie lager gerangschikt staan. Polen, op dat moment nog geen lidstaat, produceerde in die periode jaarlijks 2.022.000 ton. Het eind 1990 verenigde Duitsland, wel een lidstaat, produceerde 2.145.500 ton.

[baker-9] Baker, Noel R., "International Trade in Oats," hoofdstuk 3 in Welch, Robert W. (red.), op. cit.

[10] Met externe uitvoer wordt hier bedoeld: de som van de exportcijfers van de 28 lidstaten, inclusief het Verenigd Koninkrijk dat op 1 februari 2020 de Europese Unie verliet, naar handelspartners buiten de Unie.

[cerealstrade-11] Europese Commissie, Cereals Trade op de Agri-food Data Portal, geraadpleegd op 4/09/2020. Gearchiveerd op 28 mei 2023.

[12] Parkinson, Cornelia M. (samensteller), "Cooking with Oats: Oatbran, Oatmeal, and More," Storey Publishing 1991.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]