Nieuwstraat (Kerkrade)
| Nieuwstraat (Neustraße) | ||
|---|---|---|
| ||
straatnamenbord
| ||
| Geografische informatie | ||
| Locatie | Kerkrade, Herzogenrath | |
| Lengte | 2,0 km | |
| Algemene informatie | ||
| Aangelegd in | 1783 | |
| Opvallende gebouwen | Eurode Business Center | |
De Nieuwstraat in Kerkrade ofwel de Neustraße in Herzogenrath scheidt deze nauw verbonden steden en vormt tevens de rijksgrens tussen Nederland en Duitsland. Voor de liberalisering van het grensverkeer was dit een centrum van Nederlands-Duitse grenssmokkel. Pas na tientallen jaren van protesten vanuit de bevolking werd er afgezien van een grensafscheiding in het midden van de straat.
Verloop
De Nieuwstraat is ongeveer twee kilometer lang.[1] De straat loopt vanaf de Roermonder Straße, die Aken met Herzogenrath verbindt. De Nieuwstraat vormt het grensverloop tussen beide landen van zuid naar noord en eindigt bij het Eurode Park, waar zich ook het Eurode Business Center bevindt.
Geschiedenis
Ontstaan van de Nieuwstraat
In 1104 worden Herzogenrath (betekenis: "de rooiing van de hertog") en Burg Rode voor het eerst bij geschrifte vermeld. Kort daarna werd in het gebied een kerk gebouwd en ontstond er een tweede stadscentrum: Kerkrade, de "kerk op de rooiing". In 1282 werden de intussen aan elkaar gegroeide vestingen voor het eerst als Land van 's-Hertogenrade vermeld. Al in deze tijd werd er in dit gebied steenkool gewonnen, dit garandeerde de welvaart van het gebied. De landerijen en kolenmijnen waren in het bezit van de Abdij Rolduc.
Om het kolentransport naar Aken te verbeteren, organiseerden de monniken van het klooster in opdracht van abt Chaineux vanaf 1760 de uitbreiding en bestrating van het regionale wegennet.[2][3] Een vesting tussen de beide steden werd wegens zijn gebruik als handelsstraat Straß genoemd, de straat die de plaats scheidde kreeg toen de naam "Nieuwstraat". Ze werd in 1783 onder haar nieuwe naam ingewijd.
Grens zonder grenzen
Als gevolg van het Congres van Wenen werd de rijksgrens tussen Pruisen en de Nederlanden opnieuw vastgesteld. Op 26 juni 1816 werd het Traktaat van Aken gesloten tussen de Pruisische koning Frederik Willem III en de Nederlandse koning Willem I. Het riviertje Worm, dat door de stad Herzogenrath/Kerkrade stroomde, en de Nieuwstraat werden als belangrijke handelswegen als nieuwe natuurlijke grenzen gekozen.[4] Hierdoor werd de stad in tweeën gesplitst. Het oostelijke deel moest als Herzogenrath een zelfstandige gemeente van Pruisen worden, het westelijke deel behoorde als Kerkrade tot de Nederlanden.
De Nieuwstraat was nu officieel de rijksgrens en splitste de tot dan bij elkaar horende stad. Er bleef een levendige economische en culturele uitwisseling tussen de twee zijden van de Nieuwstraat bestaan, waaraan ook de 50 extra douanebeambten in maart 1821 niets konden veranderen.
Oorlog en hekken – de eerste zichtbare splitsing
Pas een jaar na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog besloot keizer Wilhelm II dat er een omheining langs de Nieuwstraat moest komen. Deze was bedoeld om Duitse soldaten ervan te weerhouden om naar Nederland te deserteren. Voor de eerste keer werd de straat opgedeeld door een obstakel. In 1916 werd er besloten om een tweede omheining aan de kant van Kerkrade te plaatsen, om Duitse smokkelaars tegen te houden. Beide afrasteringen werden in 1918 weggehaald en door grenspalen vervangen, die alleen nog de grens aangaven. Terwijl voorheen de hele Nieuwstraat op Duits grondgebied lag, werd nu de grens op bevel van de Franse bezetters naar het midden van de weg verplaatst.
Al in 1923 ontstonden er geschillen over het precieze verloop van de grens in de Nieuwstraat. Nadat het geschil niet kon worden beslecht, werd er een Nederlands-Duitse commissie ingeschakeld om het precieze grensverloop op te klaren. In de commissie zaten onder andere de burgemeesters van Kerkrade en Herzogenrath. Op 29 november 1930 kwamen ze tot de oplossing dat de straat in het geheel tot Duitsland behoorde. Dit veranderde niets aan het smokkelprobleem. De douanebeambten weigerden het bevel om op kinderen te schieten op te volgen, waardoor de smokkel een populaire activiteit voor de kinderen werd. Het douanekantoor merkte op dat de smokkel voor de kinderen niet alleen afwezigheid van school als gevolg zou kunnen hebben, maar ook gevolgen voor de gezondheid. Het vlees zou snel bederven en de koffie zou de huid van kinderen blijvend zwart maken.[5]
In het nationaalsocialistische Duitsland nam de Gestapo de controle over de grenzen over. Omdat het schietbevel nu strikt werd doorgevoerd, kwamen de smokkel en de grensoverschrijdende uitwisseling tussen de steden stil te liggen. Als onderdeel van de Westwall werd de Nieuwstraat in 1938 opnieuw in het midden door een afscheiding gesplitst. Na de Duitse bezetting van Nederland op 10 mei 1940 werd de afscheiding niet afgebroken, de stad bleef gesplitst en door verschillende besturen bestuurd.
De Nieuwstraat als smokkelcentrum na de Tweede Wereldoorlog
Na de bevrijding van Kerkrade sloopten de bewoners de afscheidingen, maar de geallieerden plaatsten direct een nieuwe prikkeldraadversperring van 2,30 meter hoog. Op 23 april 1949 voerden de Nederlanders een grenscorrectie door, de versperring werd op de Duitse zijde opnieuw opgebouwd. De hele Nieuwstraat hoorde nu zomaar bij Nederland. Opnieuw moest de sterke smokkel onder controle worden gebracht, wat maar slecht lukte. Vooral kinderen speelden aan beide kanten van de afscheiding met elkaar, ze gooiden bijvoorbeeld ballen naar elkaar over het obstakel heen. Langzaam ontdekten de autoriteiten dat veel van deze ballen eigenlijk ballonnen of sokken waren, gevuld met smokkelwaar (meestal koffiebonen). De eerste sacramentsprocessie na de oorlog ging als smokkelprocessie in de boeken, doordat er toen door talrijke Kerkraarders goederen over het prikkeldraad werden verhandeld.[6]
In 1950 werd er op het trottoir van de Nieuwstraat een diep gat ontdekt. In eerste instantie dacht men aan een uitspoeling, maar snel bleek dat er vanuit een leeggehaalde put een tunnel onder de straat was gegraven. De tunnel had een diameter tussen de 60 en 80 cm en was meer dan 60 meter lang. De smokkelroute had nooit kunnen functioneren, omdat de weg onjuist was berekend. De tunnelbouwers waren te vroeg naar boven gaan graven, waardoor ze niet bij de woning aan de Nederlandse zijde uitkwamen.[7] Hoewel duidelijk was dat de tunnel naar het huis van een Kerkraadse mijnwerker had moeten leiden en bij veel bewoners aan beide zijden van de straat de identiteit van de smokkelaars bekend was, werden de tunnelbouwers aangehouden noch gedagvaard. De hoeveelheid gesmokkelde waar werd dermate groot, dat Aken als het gat in het westen bekendstond.[8] De Geallieerde Controleraad verbood in het vervolg het oversteken van de grens in Zuid-Limburg buiten de stad Vaals. Uiteindelijk maakten de daling van de Duitse koffiebelasting in 1953 en het ondertekenen van het Verdrag van Rome dat de situatie ontspande, hetgeen leidde tot een sterke afname van de smokkel.
Problemen met grens en financiering
De bewoners van de twee steden zagen in het bestaan van de muur een misstand en ijverden sterk voor de afbraak van het object. Ofschoon de zustersteden in twee landen liggen, voelen de stedelingen onderling zich sterk verbonden. Dit gevoel uit zich op meerdere niveaus. Illustratief is de volgende anekdote: op 7 februari 1954 trok er een feestelijke optocht ter gelegenheid van een gouden bruiloft door Kerkrade. Omdat het in Nederland verboden was op zondag vóór 13 uur optochten met muzikale begeleiding op openbare plaatsen te houden,[9] bleef de muziekkapel vooraan in de optocht stil. Toen de optocht de Nieuwstraat bereikte, begon de Duitse muziekkapel "Herzogenrath 1880" met het muzikaal begeleiden van de feestgasten.[10] Ook werkten de brandweer en reddingsdiensten van beide steden samen en ondersteunden zij elkaar tijdens grote acties. In 1954 boden de Nederlandse autoriteiten een vernieuwing van de afscheiding aan als de Duitsers deels meebetaalden. Het aanbod werd afgewezen: de stad Herzogenrath hoopte nog altijd op het intrekken van de annexaties en een definitieve afbraak van de afscheiding.
Verhältnisse, wie sie sich in mehr als 150 Jahren entwickelt haben, sind willkürlich auseinander gerissen worden. Die jetzigen Zustände sind unhaltbar. Diese Ansicht vertritt auch die holländische Bevölkerung, die mit den Einwohnern von Herzogenrath grösstenteils verwandt oder verschwägert ist.[11]
(Verhoudingen, zoals ze in meer dan 150 jaar zijn opgebouwd, zijn plotseling stukgescheurd. De huidige omstandigheden zijn onhoudbaar. Deze visie vertegenwoordigt ook de Nederlandse bevolking, die met de inwoners van Herzogenrath grotendeels verwant of verzwagerd is.)
Pas toen Nederland en Duitsland in 1957 beide in de EEG zaten, werd er besloten om het grenshek te verlagen tot 1,20 meter. In het Algemeen Verdrag tussen het Koninkrijk der Nederlanden en de Bondsrepubliek Duitsland tot regeling van met de grens verband houdende vraagstukken werd op 8 april 1960 een nieuwe splitsing van de straat vastgelegd.
Van grenssteen 229 loopt de nieuwe grens loodrecht op de Nieuwstraat ongeveer 6,2 m in oostelijke richting, van hier in noordelijke richting tot een punt 11,0 m ten oosten van de gevel van het huis Nieuwstraat nr. 4; van hier volgt zij in noordelijke richting een lijn die 10,5 m ten oosten van de gevel van het huis Nieuwstraat nr. 106 alsmede 10,0 m ten oosten van de gevel van het huis Nieuwstraat nr. 141 ligt, tot ter hoogte van het huis Nieuwstraat nr. 145. Van hier loopt zij volgens een cirkelboog met een straal van 100 m en in aansluiting daarop volgens een lijn die 11,0 m ten zuidoosten van de gevel van het huis Nieuwstraat nr. 156 en 8,9 m ten zuidoosten van de gevel van het huis Nieuwstraat nr. 181 ligt tot het snijpunt met het verlengde van de westzijde van een weg („Breiter Weg”) ongeveer 7,0 m ten zuiden van grenssteen 232. Van hier loopt zij in noordelijke richting ongeveer 13 m evenwijdig aan de oude grens tussen de grensstenen 232 en 232a en van hier naar een punt op de oude grens, dat ongeveer 4 m ten zuiden van grenssteen 232a ligt.[12]
De gezamenlijke financiering van het project stuitte op problemen. Door de afspraken lag de Nieuwstraat met uitzondering van een klein stuk officieel op Nederlands grondgebied. De belangrijkste stratenverbinding van Herzogenrath naar Aken was ingenomen en Herzogenrath zag zich gedwongen om de weg aan de Duitse zijde te verbreden. De kosten voor de bouw inclusief een muur wilde de stad niet dragen, omdat ze het nodige werk als een direct gevolg van de Tweede Wereldoorlog beschouwde en daarmee de kosten voor de deelstaat Noordrijn-Westfalen en de federale overheid waren.
Het stadsbestuur van Herzogenrath waarschuwde in 1965 dat de afscheiding "significante onrust en ongenoegen heeft opgeroepen" bij de bevolking en dat er dringend naar een oplossing moest worden gezocht.[13] Aan de Nederlandse zijde besloot men in december 1966 om niet langer meer te wachten op het Duitse besluit. Nederland maakte zijn eigen plannen voor de verwijdering van de afscheiding.[14] De bewoners van Herzogenrath protesteerden tegen de slepende gerechtelijke kwestie, de afscheiding als geheel en het ontbreken van een mogelijkheid om de grens over te steken.[15] De burgemeester van Herzogenrath Josef Rütten wendde zich met deze problemen zonder succes tot de toenmalige minister-president van Noordrijn-Westfalen Heinz Kühn. Effectiever waren de inspanningen van politica Anna Klöcker, die direct een brief aan de Duitse minister van Financiën Franz Josef Strauß schreef. Hij beloofde zich voor de Nieuwstraat in te gaan zetten en schakelde de Duitse minister van Binnenlandse Zaken Paul Lücke in.[16] Naast de doorgangen moest de financiering van de straat opgehelderd worden.
Tot de val van de Kerkraadse muur
Na het ingrijpen van de Duitse minister werden de kosten door de federale overheid en de deelstaat overgenomen. In 1968 werd de afscheiding helemaal gesloopt en in 1970 door een 35 cm hoog betonnen muurtje in de lengteas van de Nieuwstraat vervangen. De sloop ontwikkelde zich tot een waar volksfeest en de toenmalige burgemeester van Kerkrade Theo Gijsen verwijderde persoonlijk het eerste grenspaaltje. De burgemeester van Herzogenrath Josef Rütten en de regeringspresident van Aken Josef Effertz uitten zich nog speciaal bij deze gelegenheid tegen een grensmarkering tussen de bevriende steden.[17] Voor fietsers en voetgangers werden er meerdere doorgangen in de afscheiding gemaakt. Nu konden de buurtbewoners elkaar weer ontmoeten, ook al werd het oversteken van het muurtje bestraft met een geldboete van 10 DM (~ 5 euro).
In 1978 was er een schietincident met de Rote Armee Fraktion in de Nieuwstraat. De RAF-terroristen Rolf Heissler en Adelheid Schulz vluchtten op 1 november over de muur en openden het vuur op vier Nederlandse douaneambtenaren. Twee douaneambtenaren overleden, de twee terroristen konden vooralsnog ontsnappen.[18]
Zie Schietincident met Rote Armee Fraktion in Kerkrade voor het hoofdartikel over dit onderwerp.Ondanks de lange splitsing waren de burgers van beide steden nog nauw met elkaar verbonden. Ze hadden hetzelfde dialect, dezelfde geschiedenis en waren in de meeste gevallen ook familieleden. Tegen het einde van de jaren 80 eisten de burgers liberalisering van de grens en een afbraak van de muur. De gemeenteraden van beide gemeenten ondersteunden dit streven. De buurtbewoners van de straat richtten hiervoor in 1989 de "Arbeidsgemeenschap Nieuwstraat" op.[19] In oktober van hetzelfde jaar pleitten beide gemeenteraden bij hun ministers van Buitenlandse Zaken voor de volledige afbraak van de afscheiding. Maar omdat het Aanvullend Verdrag van Schengen nog niet was ondertekend, werd dit door Duitsland afgewezen.[20]
Afbraak en samenwerking sinds 1991
In 1991 besloten Kerkrade en Herzogenrath om zich in het verbond Eurode als eerste Europese gemeente aaneen te sluiten. De Nieuwstraat werd uitgeroepen tot de "eerste Europese straat" en de afbraak van de afscheiding werd de eerste prioriteit.[21] In 1993 werd ze verwijderd en kwam er een gezamenlijke hervorming van de Nieuwstraat. Toen dit twee jaar later klaar was, vierden beide steden twee dagen feest als inwijding van de nieuwe straat. Zowel de toenmalige Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Hans van Mierlo alsook zijn toenmalige Duitse ambtsgenoot Klaus Kinkel waren aanwezig en waardeerden de vriendschappelijke inspanningen van de beide gemeenten. Klaus Kinkel zei over de lange geschiedenis van de Nieuwstraat:
De geschiedenis van de Neustraße of Nieuwstraat begint 800 jaar geleden. Na enige tijd werd hij gebruikt waarvoor hij bedoeld was – verbindingen instellen en mensen tot elkaar brengen. Vanaf 1816, na het congres van Wenen, diende het als grens. Maar ook daarna hebben burgers de straat voor economische vervlechting van beide staten gebruikt – via smokkel. Tegenwoordig heeft de Nieuwstraat vooral een Europese bestemming. De naam Eurode verwijst zowel naar de lange geschiedenis van Kerkrade en Herzogenrath als naar hun gemeenschappelijke toekomst.[22]
Hans van Mierlo noemde de afbraak van de afscheiding een "legitimering van Europese ongehoorzaamheid".[23] De bewoners van beide steden hebben de wetten altijd al aan de kant gezet om samen te werken. De Nieuwstraat is het eerste voorbeeld van een grens die door de bewoners gewoon is weggedacht.[24] Tijdens de feestelijkheden gingen voor het eerst een Duitse en Nederlandse agent samen patrouilleren.[25] Anderhalve meter van het muurtje werd niet afgebroken maar bleef als gedenkteken staan.[26]
Het verkeer wordt in de Nieuwstraat gezamenlijk geregeld.[27] Ook aan Duitse zijde worden de goedkopere Nederlandse verkeersborden gebruikt, terwijl de bushaltes aan Nederlandse zijde door de Duitse ASEAG worden bediend.
In het jaar 2000 werd in het gebied van beide landen het Eurode Business Center gebouwd aan de rand van de Nieuwstraat. Hier bevindt zich een gezamenlijk politiebureau van de Nederlandse en Duitse politie. Het bureau wordt door de Nederlandse politie Euregionaal Aanlooppunt Kerkrade EBC genoemd[28], de Duitse politie vermeldt het als Servicepunkt der Polizei.[29] Samen opereren ze in beide steden – de theekeuken bevindt zich op Nederlands gebied, de toiletten op Duits.[30]
Sport-Arena Kerkrade-Herzogenrath
Wielersportliefhebbende zakenmensen hadden het plan om aan de drukke Nieuwstraat een groot velodroom te bouwen. In de zomer van 1932 begonnen de bouwwerkzaamheden. De kosten liepen op tot 60.000 Reichsmark.[31] Met een lengte van 200 meter en plaats voor 6.000 toeschouwers was het de een na grootste wielerbaan van Duitsland. In april werd er onder grote internationale deelname de eerste wedstrijd georganiseerd. Nog voor het eind van het jaar werd het voor het eerst voor een nationaalsocialistische betoging gebruikt. In 1934 werd een wet aangenomen, die een wedstrijd met meer dan 30 procent deelnemende buitenlanders verbood. De interesse van buurlanden begon te dalen en de hal maakte al snel geen winst meer. Sinds 1940 vonden er geen wedstrijden meer plaats. Na het einde van de oorlog begonnen de bewoners van beide steden de planken eraf te halen en te gebruiken als brandhout, totdat in 1952 de stad de overige resten liet afbreken en slopen.[32]
Skulptur der Brüderlichkeit
Ter gelegenheid van de inwijding van de verbouwde Nieuwstraat in 1970 werd het monument Skulptur der Brüderlichkeit ingewijd.[33] In de volksmond wordt het kunstwerk D’r Knub of der Knöpp genoemd. Het sculptuur wijst in zichzelf verstrengeld naar het noorden en zuiden en geeft de verbondenheid van de beide steden weer. De Japans-Amerikaanse beeldhouwer en architect Shinkichi Tajiri kreeg de opdracht dit te realiseren. Op de sokkel staan de Duitse opschrift "Alle Menschen werden Brüder" (Alle mensen worden broeders) en de inwijdingsdatum "24. März 1970" (24 maart 1970). Het standbeeld staat op de vlag van de stad Eurode afgebeeld, omringd door de Europese sterren.
Externe links
- (nl) Grensgebied: Herzogenrath-Kerkrade-EURODE. Project van de Westfälische Wilhelms Universiteit in Münster.
- (de) BeNeLux - NRW: Grenzüberschreitende Beziehungen, Niederlande.net.
Literatuur
Referenties
|
