Fivelingo (streek)

Locatie van Fivelingo in de Friese zeelanden.

Fivelingo (in de Middeleeuwen: Fivelgo) is een streek in de provincie Groningen. De westgrens was het Maarvliet, terwijl de oostgrens ongeveer overeenkomt met de oostgrens van de gemeente Slochteren. Het grenst in het westen aan Hunsingo, in het oosten aan het Oldambt en de Eemsmonding en in het zuiden aan het Gorecht. De streek omvat de huidige gemeenten Appingedam, Loppersum, Ten Boer en Slochteren, het grootste deel van Delfzijl en een deel van Bedum.

Algemeen

De naam Fivelgo betekent streek (go of gouw) van de Fivel, een voormalig riviertje in de streek. Sinds de 16e eeuw sprak men - onder invloed van de naam Hunsingo - gewoonlijk van Fivelingo, hoewel de oude naam Fivelgo ook in gebruik bleef.

Fivelingo was het tweede lid van de Ommelanden. De belangrijkste plaats van deze streek was vanouds Appingedam.

Fivelingo wordt gekenmerkt door de maren, borgen en het aardgasveld van Slochteren. Ook de zeehaven Delfzijl en het middeleeuwse stadje Appingedam geven dit gebied zijn karakter.

Geschiedenis

Net als Hunsingo was Fivelingo (Fivelgo) van oorsprong een Friese gouw. Het was een van de kwartieren van de Ommelanden. De gouw bestond uit twee of drie onderkwartieren die samenvielen met de belangrijkste seenddistricten of moederparochies. Daarvan was Loppersum vermoedelijk de oudste:

• Westerambt (hoofdplaats Loppersum)
• Oosterambt (hoofdplaats Appingedam)

Het Oldambt vormde vermoedelijk tot de twaalfde eeuw een eigen onderkwartier of ambt. In de veengebieden ontstonden later twee nieuwe onderkwartieren:

• Duurswold (hoofdplaats Slochteren)
• Vierendeel (hoofdplaats Ten Boer)

De grens tussen het Wester- en Oosterambt viel vermoedelijk samen met die tussen de decanaten of proosdijen Loppersum en Farmsum. Hij komt ook ter sprake in 1303, als het onderhoud van de dijken wordt geregeld. Het gebied ten westen van de Heekt wordt dan Godlinzeranesse (= 'het schiereiland van Godlinze') genoemd. De grens tussen de beide decanaten liep verder door Duurswold, waar hij samenviel met de kerspelgrens tussen Schildwolde en Slochteren. Duurswold wordt voor het eerst als zelfstandige eenheid genoemd in 1406. De rechters van het Westerambt kwamen vermoedelijk bijeen in Leermens. De seend (kerkelijke rechtspraak) werd echter gehouden in Bierum, Loppersum, Slochteren en mogelijk ook Stedum. Het Westerambt viel in de vijftiende eeuw uiteen in een Westerdeel (rond Loppersum) en een Oosterdeel (rond Leermens). Ten Boer werd overigens nog in 1465 bij het Westerdeel gerekend.

Het Oosterambt omvatte de seendstoelen Holwierde en Farmsum. Het onderkwartier trad vermoedelijk niet meer als zelfstandig orgaan op nadat het in handen kwam van de hoofdelingenfamilie Ripperda, die de proosdij Farmsum beheerste. Van het Westerambt is een zegelafdruk uit 1482 overgeleverd, dat de Maagd Maria met het kindje Jezus op de arm, geflankeerd door twee engelen, uitbeeldt. De drie bewaarde zegelafdrukken van Fivelgo uit 1317, 1405 en 1427/28 beelden twee onbekende heiligen uit. Over het algemeen traden de verschillende delen van Fivelingo gezamenlijk op, waarbij men samenkwam in Appingedam.

Het Vierendeel of Verndell was tevens een waterstaatkundige eenheid, namelijk een schepperij binnen het Winsumer en Schaphalsterzijlvest. Als zodanig wordt het in 1408 voor het eerst vermeld. De rechtstoel van dit onderdistrict Vierendeel omvatte echter een groter gebied, met delen van de kerspelen Ten Boer, Garmerwolde en Heidenschap die binnen het Scharmerzijlvest lagen.

In de 1659 werd een nieuwe indeling ingevoerd, die in 1749 werd afgeschaft:

• Hoogelandsteradeel
• Oosteradeel
• Duurswolderadeel

Het in het Oudfries gestelde Fivelgoër Landrecht (wetten) maakt een belangrijk deel uit van overgebleven Oudfriese teksten.

Het zuidelijke deel van Fivelingo was laagland dat menigmaal overstroomde. Er was een lage zandrug waar een aantal belangrijke dorpen op liggen. Dit is de lijn Slochteren, Schildwolde, Hellum, Siddeburen.

In de middeleeuwen was Appingedam de belangrijkste stad van Fivelingo en overige de Ommelanden. Oorspronkelijk was Garrelsweer de voornaamste plaats, zoals blijkt uit een oorkonde van 1057. Garrelsweer verloor zijn positie waarschijnlijk door de verzanding van de Fivel. Ook Appingedam wist zich op de lange duur niet te handhaven tegenover de groeiende macht van de stad Groningen in de Ommelanden. Later kwam daar de groei van Delfzijl bij met zijn haven. Toch bleef Appingedam de hoofdplaats van Fivelingo. Die positie is tegenwoordig nog steeds in de oude binnenstad terug te vinden.

Waterschap

Fivelingo was ook de naam van een voormalige waterschap, dat na het graven van het Eemskanaal het noordelijke deel van het Generale Zijlvest der Drie Delfzijlen in zich opnam.

Sociale werkplaats

Op dit moment draagt de sociale werkplaats, de grootste werkgever in Appingedam de naam Fivelingo.

Externe links

• Middeleeuwse wetten uit Fivelgo bij Von Richthofen, Friesische Rechtsquellen, pp. 283-327
• Andere middeleeuwse Friese wetten op het Friese deel van Wikisource

Bronnen, noten en/of referenties