Dimethylsulfon: verschil tussen versies

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
kGeen bewerkingssamenvatting
Artikel herschreven; voor medische discussie naar de Engelse Wikipedia verwezen; verwijzingen naar Chemref
Regel 1: Regel 1:
{{Disclaimer medisch lemma}}
{{Infobox chemische stof
{{Infobox chemische stof
| Naam = Dimethylsulfon
| Naam = Dimethylsulfon
Regel 7: Regel 6:
| afbeelding2 = Dimethylsulfone-3D-vdW.png
| afbeelding2 = Dimethylsulfone-3D-vdW.png
| afbeeldingbreedte2 = 100
| afbeeldingbreedte2 = 100
| onderschrift2 = Moelcuulmodel van dimethylsulfon
| onderschrift2 = Molecuulmodel van dimethylsulfon
| afbeelding3 =
| afbeelding3 =
| onderschrift3 =
| onderschrift3 =
Regel 36: Regel 35:
| ADR =
| ADR =
| MAC =
| MAC =
| LethaalRat =
| LethaalRat = 17.000<ref name="MSDS" />
| LethaalKonijn =
| LethaalKonijn =
| MSDS =
| MSDS =
| Aggregatie =
| Aggregatie = vast
| Kleur =
| Kleur = wit
| Dichtheid = 1,45
| Dichtheid = 26°C: 1,450-1,455 kg/l<ref name="MSDS" />
| Smeltpunt = 109
| Smeltpunt = 108-110<ref name="MSDS" />
| Kookpunt = 238<ref name = "Handbook">{{Chemref| ArtikelTitel = Physical constants of organic compounds| BoekTitel = Handbook of Chemistry and Physics| BoekEditie = 1st student edition| Editor = Robert C.Weast| Uitgever = CRC Press Inc.| Uitgeefplaats = Boca Raton, Florida| ISBN = 0-8493-0740-6}}</ref>°C, 248<ref name="MSDS" />
| Kookpunt = 238
| Sublimatiepunt =
| Sublimatiepunt =
| Vlampunt = 143
| Vlampunt = 143<ref name="MSDS" />
| Zelfontbranding =
| Zelfontbranding =
| Dampdruk =
| Dampdruk =
| Brekingsindex =
| Brekingsindex =
| Oplosbaarheid =
| Oplosbaarheid = 33,9%<ref name="MSDS" />
| GoedOplIn =
| GoedOplIn =
| SlechtOplIn =
| SlechtOplIn =
Regel 67: Regel 66:
| S0s =
| S0s =
| Cpm0 =
| Cpm0 =
| Evenwicht =
| Evenwicht = pK<sub>z</sub> = 31
| KlassiekeAnalyse =
| KlassiekeAnalyse =
| Spectra =
| Spectra =
Regel 78: Regel 77:
}}
}}


'''Dimethylsulfon''', vaak afgekort tot '''DMSO<sub>2</sub>''', ook bekend onder de namen '''methylsulfon''' en '''MethylSulfonylMethaan''' of '''MSM''' is een organische verbinding van [[zwavel]].<ref>[http://www.gaylordchemical.com/bulletins/Bulletin301B/Bulletin301B.pdf Various Names for MSM] Retrieved June 8, 2009.</ref> Het subscript 2 in de afkorting verwijst naar de structurele relatie met [[dimethylsulfide]] (DMS) en [[dimethylsulfoxide]] (DMSO).
'''Dimethylsulfon''', vaak afgekort tot '''DMSO<sub>2</sub>''' is een [[Organozwavelchemie|organische zwavelverbinding]] met de formule C<sub>2</sub>H<sub>6</sub>O<sub>2</sub>S. De '''O''' in de afkorting verwijst naar de zuurstofatomen, de '''2''' naar het aantal daarvan. Met deze afkorting wordt de structurele relatie met [[dimethylsulfide]] (DMS) en [[dimethylsulfoxide]] (DMSO) duidelijk gemaakt. Naast de naam dimthylsulfon zijn ook de namen '''methylsulfon''' en '''MSM''' in gebruik. De laatste afkorting is afgeleid van '''<u>m</u>ethyl<u>s</u>ulfonyl<u>m</u>ethaan'''.<ref name="MSDS">{{en}}{{Chemref| WEB = http://www.cise.columbia.edu/clean/msds/dimethylsulfoxide.pdf| WebTitel = MSDS van dimethylsulfon| Datum = 17 december 2012}}</ref>.


Deze kleurloze, bij kamertemperatuur, vaste stof is de eenvoudigste vertegenwoordiger van de [[sulfon]]verbindingen. Chemisch gezien wordt de stof als relatief inert beschouwd. In sommige primitieve planten is de stof aangetoond, evenals (in kleine hoeveelheden) in voedsel en dranken. DMSO<sub>2</sub> wordt aangeprezen als [[voedingsadditief]], al staat het nut ervan ter discussie.
Deze kleurloze, bij kamertemperatuur, vaste stof is de eenvoudigste vertegenwoordiger van de [[sulfon]]verbindingen. Chemisch gezien is de stof relatief inert. In sommige primitieve planten is DMSO<sub>2</sub> aangetoond, evenals (in kleine hoeveelheden) in voedsel en dranken. DMSO<sub>2</sub> wordt aangeprezen als [[voedingsadditief]], al staat het nut ervan ter discussie.

== Synthese ==
[[Bestand:Dimethylsulfon Darstellung.svg|600px]]

Zoals alle sulfonen is ook DMSO<sub>2</sub> via oxidatie van dimethtylsulfide met [[waterstofperoxide]] te synthetiseren. DMSO treedt op als (isoleerbaar) tussenproduct.


== Structuur en chemische eigenschappen ==
== Structuur en chemische eigenschappen ==
DMSO<sub>2</sub> is structureel verwant aan [[dimethylsulfoxide|DMSO]], het gedrag van beide verbindingen is echter zeer verschillend. DMSO is een zeer polair [[oplosmiddel]] en een goede [[ligand]]. Als oplosmiddel lijkt DMSO erg op water. DMSO<sub>2</sub> is minder polair en reactief. De stof is aangetoond als [[metaboliet]] van DMSO.
DMSO<sub>2</sub> is structureel verwant aan [[dimethylsulfoxide|DMSO]], het gedrag van beide verbindingen is echter zeer verschillend. DMSO is een zeer polair [[oplosmiddel]] en een goede [[ligand]]. Als oplosmiddel lijkt DMSO erg op water. DMSO<sub>2</sub> is minder polair en minder reactief.


Als zuur is DMSO<sub>2</sub> uitgesproken zwak. De pKa van 31 stelt [[natriumamide]] in staat een proton te verwijderen, waarna het gevormde anion een goed [[nucleofiel]] is.
Als zuur is DMSO<sub>2</sub> uitgesproken zwak. De pKa van 31 stelt [[natriumamide]] in staat een proton te verwijderen, waarna het gevormde anion een goed [[nucleofiel]] is.


== Toepassingen als oplosmiddel ==
== Toepassingen als oplosmiddel ==
Door zijn polariteit en thermische stabiliteit wordt DMSO<sub>2</sub> als een hoge-temperatuur oplosmiddel toegepast in zowel de [[Organische chemie|organische-]] als de anorganische chemie. Zo kan bijvoorbeeld de vervanging chloor door fluor in arylchlorides met behulp van [[kaliumfluoride|KF]] goed uitgevoerd worden in gesmolten DMSO<sub>2</sub>.<ref>Georges Hareau and Philip Kocienski, "Dimethyl Sulfone" in Encyclopedia of Reagents for Organic Synthesis 2001 John Wiley & Sons. DOI: 10.1002/047084289X.rd371</ref>
Door zijn polariteit en thermische stabiliteit wordt DMSO<sub>2</sub> als oplosmiddel voor reacties bij hoge temperatuur toegepast in zowel de [[Organische chemie|organische-]] als de [[anorganische chemie]]. Zo kan bijvoorbeeld de vervanging van chloor door fluor in arylchlorides met behulp van [[kaliumfluoride|KF]] goed uitgevoerd worden in gesmolten DMSO<sub>2</sub>.<ref>{{Chemref| Author = Georges Hareau, Philip Kocienski| ArtikelTitel = Dimethyl Sulfone| Jaar = 2001| BoekTitel = Encyclopedia of Reagents for Organic Synthesis| Uitgever = John Wiley & Sons| DOI = 10.1002/047084289X.rd371}}</ref> Een voorbeeld van een dergelijke reactie is de synthese van [[hexafluorbenzeen]] uit [[hexachloorbenzeen]].


== Gezondheidsaspecten ==
== Gezondheidsaspecten ==
DMSO<sub>2</sub> is aangetoond als [[metaboliet]] van [[Dimethylsulfoxide|DMSO]]. Met name in de Engelstalige literatuur is DMSO<sub>2</sub> als geneesmiddel bij een groot aantal kwalen aangeprezen.<ref>Zie het Engelse lemma voor een nadere beschrijving</ref> Saillant detail daarbij is dat de stof door de [[FDA]] in de [[USA]] niet als geneesmiddel erkend wordt, en dus ook niet als zodanig aangeprezen mag worden. Een overzichtsartikel stelt het als volgt:
DMSO<sub>2</sub> wordt door de voedingsmiddelenindustrie als een natuurlijke bron van [[zwavel]] aanbevolen, waarbij de indruk gewekt wordt dat mensen met hun voedsel te weinig zwavel binnenkrijgen.{{Bron?||2009|12|20}} Voor zwavel zijn echter geen dagelijks aanbevolen hoeveelheden of gemiddelde inname vastgesteld. DMSO<sub>2</sub> wordt verkocht als [[voedingsadditief]] (vaak in combinatie met [[Glucosamine]] en/of [[chondroitine]]) ter bestrijding en voorkoming van [[artrose]]. De biochemische effecten van extra zwavel in de vorm van DMSO<sub>2</sub> worden echter nauwelijks begrepen. Een aantal onderzoekers noemt DMSO<sub>2</sub> een [[ontstekingsremmer]].<ref>Morton JI, Siegel BV. Effects of oral dimethyl sulfoxide and dimethyl sulfone on murine autoimmune lymphoproliferative disease. ''Proc Soc Exp Biol Med'' 1986;183:227–30. PMID 3489943</ref><ref>Murav'ev IuV, Venikova MS, Pleskovskaia GN, ''et al.'' [Effect of dimethyl sulfoxide and dimethyl sulfone on a destructive process in the joints of mice with spontaneous arthritis]. ''Patol Fiziol Eksp Ter'' 1991;(2):37–9 [in Russian]. PMID 1881708</ref> Ook worden gezondheidseffecten van [[Dimethylsulfoxide|DMSO]] deels toegeschreven aan DMSO<sub>2</sub>.<ref>Williams KIH, Burstein SH, Layne DS. Dimethyl sulfone: isolation from cows’ milk. ''Proc Soc Exp Biol Med'' 1966;122:865–6. PMID 5918965</ref><ref>Kocsis JJ, Harkaway S, Snyder R. Biological effects of the metabolites of dimethyl sulfoxide. ''Ann N Y Acad Sci'' 1975;243:104–9. PMID 1055534</ref> [[Stanley W. Jacob]], M.D., aan de [[Oregon Health and Science University]], beschrijft het gebruik van DMSO<sub>2</sub> bij meer dan 18,000 patiënten voor een verscheidenheid aan aandoeningen.<ref>{{cite book
::: Het aantal goede eigenschappen dat aan deze verbinding wordt toegedicht is groter dan het aantal wetenschappelijke studies ernaar. Behalve in het geval van [[artritis]], is het moeilijk de claims hard te maken.<ref>Originele tekst: "The benefits claimed far exceed the number of scientific studies. It is hard to build a strong case for its use other than for treating arthritis problems."{{Chemref| WEB = http://www.natural-remedies-review.com/msm.html| WebTitel = Pharmacists review the effectiveness, benefits and side effects of MSM| Datum = }}</ref>
| title = MSM the Definitive Guide: The Nutritional Breakthrough for Arthritis, Allergies and More
| publisher = Freedom Press
| year = 2003
| isbn = 9781893910225
| page =
| url = http://www.amazon.com/MSM-Definitive-Guide-Nutritional-Breakthrough/dp/1893910229
}}</ref>
Aan de andere kant wordt in een overzichtsartikel gesteld:
{{Cquote|Het aantal goede eigenschappen dat aan deze verbinding wordt toegedicht is groter dan het aantal wetenschappelijke studies ernaar. Behalve in het geval van [[artritis]], is het moeilijk de claims hard te maken.<ref>Originele tekst: "The benefits claimed far exceed the number of scientific studies. It is hard to build a strong case for its use other than for treating arthritis problems.": {{cite web
| url = http://www.natural-remedies-review.com/msm.html
| title = Pharmacists review the effectiveness, benefits and side effects of MSM
}}</ref>}}

=== Klinische testen ===
Het klinisch onderzoek naar het effect van DMSO<sub>2</sub> berust zowel op dierstudies als studies bij mensen. De voordelen bij de behandeling van [[artritis]] komen steeds weer naar voren. Aan de andere kant wordt wel gesteld dat nadere studie nodig is om de verbinding als behandelingsmethode of medicijn te kunnen gebruiken.
* Na verschillende meldingen dat DMSO<sub>2</sub> positieve effecten had bij de bestrijding van [[artritis]] in diermodellen, werd in een [[dubbelblind]] onderzoek de indicatie gevonden dat een dagelijkse hoeveelheid van 1500&nbsp;mg per dag (alleen of in combinatie met [[glucosaminesulfate]]) voldoende was om verlichting te geven bij artritis van de knie.<ref>Usha PR, Naidu MUR. Randomised, double-blind, parallel, placebo-controlled study of oral glucosamine, methylsulfonylmethane and their combination in osteoarthritis. ''Clin Drug Invest'' 2004;24(6):353–63</ref> De resultaten van dit klinische onderzoek zijn echter niet onomstreden. Het onderzoek is uitgevoerd in India door onderzoekers met weinig ervaring in klinisch onderzoek. Er worden in de "onderzoeksmethoden" wel testen beschreven, maar geen resultaten gemeld, en voor andere testen die in het deel "Resultaten en discussie" wel genoemd worden, stemmen de resultaten niet overeen met de gepresenteerde conclusies. Bovendien was er voor de [[placebo (middel)|placebo]]groep nauwelijks verandering, terwijl de algemene ervaring is dat 30-40% van deze groep ook verbetering laat zien. Kim ''et al.'' hebben ook voor de zelfde aandoening een dubbelblind klinische test uitgevoerd met DMDSO<sub>2</sub>. Vijfentwintig patiënten kregen 6000&nbsp;mg/dag DMSO<sub>2</sub>. Tien patiënten hebben niet de volledige looptijd van de test meegedaan. Uit de analyse (via "intention to treat analysis") van de gegevens werd duidelijk dat de patiënten die DMSO<sub>2</sub> gebruikt hadden minder pijn hadden ervaren en ook het fysiek functioneren was in deze groep vooruit gegaan. Grote negatieve bijwerkingen werden niet waargenomen. Er werd geen bewijs gevonden voor een algemeen ontsteking remmend effect, twee algemene systemische ontstekingsindicatoren bleven gelijk: het niveau [[C-reactief proteïne]] en de [[bezinkingssnelheid van de erythrocyten]]. De schrijvers waarschuwen dat dit soort kleine, korte termijn studies niets zeggen over de lange termijn effecten, de veiligheid en de bruikbaarheid van DMSO<sub>2</sub> als behandelmethode. Anderzijds geven zij doctoren wel het advies DMSO<sub>2</sub> bij sommige vormen [[ppartritis]] als behandelmethode te overwegen. In dat perspectief is het ook noodzakelijk lange termijn onderzoeken te doen.<ref>Kim LS, Axelrod LJ, Howard P, Buratovich N, Waters RF. Efficacy of methylsulfonylmethane (MSM) in osteoarthritis pain of the knee: a pilot clinical trial. ''Osteoarthritis Cartilage'' 2006;14(3):286–94. PMID 16309928</ref>
* '''Seizoensgebonden allergische [[rinitis]]''' (in de volksmond ook: [[hooikoorts]]): Barrager ''et al.'' hebben de effectiviteit van DMSO<sub>2</sub> onderzocht bij het bestrijden van hooikoorts.<ref>Barrager E, Veltmann JR, Schauss AG, Schiller RN. A multi-centered, open label trial on the safety and efficacy of methylsulfonylmethane in the treatment of seasonal allergic rhinitis. ''J Altern Complement Med'' 2002;8:167–74. PMID 12006124</ref> Vijfentwintig deelnemers namen gedurende 30 dagen dagelijks 2600&nbsp;mg DMSO<sub>2</sub>. Er was een duidelijke verbetering in de symptomen in vergelijking met diegenen die een placebo kregen. Een nadeel van de studie is dat hij niet dubbelblind werd uitgevoerd. Ook hier werden geen veranderingen gevonden in twee algemene ontstekingsindicatoren: het niveau [[C-reactive proteïne]] en [[immunoglobuline E]] bleven ongewijzigd. De onderzoekers komen tot de conclusie dat DMSO<sub>2</sub> veilig is bij korte termijn gebruik en adviseren een groter, dubbelblind onderzoek om de bruikbaarheid van de verbinding in de behandeling van hooikoorts vast te stellen.


Met behulp van [[Kernspinresonantie|NMR]] is aangetoond dat via voedsel opgenomen DMSO<sub>2</sub> in staat is de [[bloed-hersenbarrière]] te passeren.
== Verwijzingen in de tekst ==
<ref>{{Chemref| Author = S.E. Rose, J.B. Chalk, G.J. Galloway, D.M. Doddrell| ArtikelTitel = Detection of dimethyl sulfone in the human brain by in vivo proton magnetic resonance spectroscopy| Tydschrift = Magnetic resonance imaging| Jaargang = 18| Tydschrfnr = 1| Pag_a = 95| Pag_z = 98| Jaar = 2000| DOI = 10.1016/S0730-725X(99)00110-1}}</ref>
{{References}}
<ref>{{Chemref| Author = A. Lin, C.H. Nguy, F. Shic, B.D. Ross| ArtikelTitel = Accumulation of methylsulfonylmethane in the human brain: Identification by multinuclear magnetic resonance spectroscopy| Tydschrift = Toxicology letters| Jaargang = 123| Tydschrfnr = 2| Pag_a = 169| Pag_z = 177| Jaar = 2001| DOI = 10.1016/S0378-4274(01)00396-4}}</ref>
Met behulp van dezelfde techniek zijn meetbare hoeveelheden van DMSO<sub>2</sub> in zowel [[bloed]] als [[hersenvocht]] aangetroffen. Door de onderzoekers wordt aangegeven dat deze hoeveelheden afkomstig kunnen zijn uit zowel voedsel als uit het lichaamseigen metabolisme van [[methaanthiol]]. Ook de bacteriële darmflora wordt als mogelijke bron genoemd.
<ref>{{Chemref| Author = U.F. Engelke, A. Tangerman, M.A. Willemsen, D. Moskau, S. Loss, S.H. Mudd, R.A. Wevers
| ArtikelTitel = title=Dimethyl sulfone in human cerebrospinal fluid and blood plasma confirmed by one-dimensional (1)H and two-dimensional (1)H-(13)C NMR| Tydschrift = NMR in biomedicine| Jaargang = 18| Tydschrfnr = 5| Pag_a = 331| Pag_z = 336| Jaar = 2005| DOI = 10.1002/nbm.966}}</ref>


{{appendix}}
== Externe links ==
* {{en}} [http://www.cise.columbia.edu/clean/msds/dimethylsulfoxide.pdf MSDS van dimethylsulfon]


[[Categorie:Sulfon]]
[[Categorie:Sulfon]]
[[Categorie:Verbinding van zwavel]]


[[cs:Methylsulfonylmethan]]
[[cs:Methylsulfonylmethan]]
Regel 125: Regel 117:
[[fi:Metyylisulfonyylimetaani]]
[[fi:Metyylisulfonyylimetaani]]
[[hu:Metil-szulfonil metán]]
[[hu:Metil-szulfonil metán]]
[[ko:메틸설포닐메테인]]
[[ko:메틸 술포닐 메탄]]
[[pt:Dimetil sulfona]]
[[pt:Dimetil sulfona]]
[[sv:Dimetylsulfon]]
[[sv:Dimetylsulfon]]

Versie van 21 dec 2012 17:07

Dimethylsulfon
Structuurformule en molecuulmodel
Structuurformule van dimethylsulfon
Molecuulmodel van dimethylsulfon
Algemeen
Molecuulformule C2H6O2S
IUPAC-naam dimethylsulfon
Andere namen methylsulfon, methylsulfonylmethaan, sulfonylbismethaan, DMSO2
Molmassa 94,13284 g/mol
SMILES
CS(C)(=O)=O
CAS-nummer 67-71-0
Wikidata Q423842
Beschrijving Vaste, kleurloze of witte kristallijne stof
Waarschuwingen en veiligheidsmaatregelen
P-zinnen Sjabloon:S24-Sjabloon:S25
LD50 (ratten) 17.000[1] mg/kg
Fysische eigenschappen
Aggregatietoestand vast
Kleur wit
Dichtheid 26°C: 1,450-1,455 kg/l[1] g/cm³
Smeltpunt 108-110[1] °C
Kookpunt 238[2]°C, 248[1] °C
Vlampunt 143[1] °C
Oplosbaarheid in water 33,9%[1] g/L
Evenwichtsconstante(n) pKz = 31
Tenzij anders vermeld zijn standaardomstandigheden gebruikt (298,15 K of 25 °C, 1 bar).
Portaal  Portaalicoon   Scheikunde

Dimethylsulfon, vaak afgekort tot DMSO2 is een organische zwavelverbinding met de formule C2H6O2S. De O in de afkorting verwijst naar de zuurstofatomen, de 2 naar het aantal daarvan. Met deze afkorting wordt de structurele relatie met dimethylsulfide (DMS) en dimethylsulfoxide (DMSO) duidelijk gemaakt. Naast de naam dimthylsulfon zijn ook de namen methylsulfon en MSM in gebruik. De laatste afkorting is afgeleid van methylsulfonylmethaan.[1].

Deze kleurloze, bij kamertemperatuur, vaste stof is de eenvoudigste vertegenwoordiger van de sulfonverbindingen. Chemisch gezien is de stof relatief inert. In sommige primitieve planten is DMSO2 aangetoond, evenals (in kleine hoeveelheden) in voedsel en dranken. DMSO2 wordt aangeprezen als voedingsadditief, al staat het nut ervan ter discussie.

Synthese

Zoals alle sulfonen is ook DMSO2 via oxidatie van dimethtylsulfide met waterstofperoxide te synthetiseren. DMSO treedt op als (isoleerbaar) tussenproduct.

Structuur en chemische eigenschappen

DMSO2 is structureel verwant aan DMSO, het gedrag van beide verbindingen is echter zeer verschillend. DMSO is een zeer polair oplosmiddel en een goede ligand. Als oplosmiddel lijkt DMSO erg op water. DMSO2 is minder polair en minder reactief.

Als zuur is DMSO2 uitgesproken zwak. De pKa van 31 stelt natriumamide in staat een proton te verwijderen, waarna het gevormde anion een goed nucleofiel is.

Toepassingen als oplosmiddel

Door zijn polariteit en thermische stabiliteit wordt DMSO2 als oplosmiddel voor reacties bij hoge temperatuur toegepast in zowel de organische- als de anorganische chemie. Zo kan bijvoorbeeld de vervanging van chloor door fluor in arylchlorides met behulp van KF goed uitgevoerd worden in gesmolten DMSO2.[3] Een voorbeeld van een dergelijke reactie is de synthese van hexafluorbenzeen uit hexachloorbenzeen.

Gezondheidsaspecten

DMSO2 is aangetoond als metaboliet van DMSO. Met name in de Engelstalige literatuur is DMSO2 als geneesmiddel bij een groot aantal kwalen aangeprezen.[4] Saillant detail daarbij is dat de stof door de FDA in de USA niet als geneesmiddel erkend wordt, en dus ook niet als zodanig aangeprezen mag worden. Een overzichtsartikel stelt het als volgt:

Het aantal goede eigenschappen dat aan deze verbinding wordt toegedicht is groter dan het aantal wetenschappelijke studies ernaar. Behalve in het geval van artritis, is het moeilijk de claims hard te maken.[5]

Met behulp van NMR is aangetoond dat via voedsel opgenomen DMSO2 in staat is de bloed-hersenbarrière te passeren. [6] [7] Met behulp van dezelfde techniek zijn meetbare hoeveelheden van DMSO2 in zowel bloed als hersenvocht aangetroffen. Door de onderzoekers wordt aangegeven dat deze hoeveelheden afkomstig kunnen zijn uit zowel voedsel als uit het lichaamseigen metabolisme van methaanthiol. Ook de bacteriële darmflora wordt als mogelijke bron genoemd. [8]