Psalter van Jean de Berry

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Cantate Domino, Psalter van Jean de Berry

Het psalter van Jean de Berry is een psalter uit het laatste kwart van de 14e eeuw. Het werd verlucht door André Beauneveu, de Pseudo-Jacquemart en Jacquemart de Hesdin tussen 1380 en 1400. Het wordt bewaard in de BnF onder het nummer Français 13091.

Beschrijving[bewerken | brontekst bewerken]

Het handschrift bevat 272 perkamenten folia van 250 × 175 mm. Uit de custoden[1] blijkt dat het eigenlijke psalter van folium 31 recto tot folium 272 verso bestaat uit 29 katernen van telkens 4 dubbelbladen, hetzij 8 folia en een laatste katern van 10 folia. Vooraan zijn er twee schutbladen in perkament en vier in papier, achteraan zijn er 8 lege folia waarvan eveneens vier uit papier. Voor het eerste gedeelte van het handschrift kan het aantal katernen niet afgeleid worden uit de custoden maar in analogie naar het psalter gedeelte gaat het waarschijnlijk om 3 katernen van 8 folia.

Het psalter is geschreven in twee kolommen van 22 lijnen, links in het Latijn en rechts in het Middelfrans. Het tekstblok is 150 x 102 mm groot, het luxueuze formaat getuigt volgens de BnF van een prinselijke opdrachtgever. De tekst is geschreven met zwarte inkt in een gotische textura formata. De litanie is volledig in het Latijn en heeft geen Franse vertaling.

Het eigenlijke psalter wordt voorafgegaan door 12 groepen van twee miniaturen die telkens op de verso zijde en recto zijde tegenover elkaar staan. De folia zijn aan de achterzijde van de miniatuur blanco gelaten. Deze miniaturen zijn bijna paginagroot (18 van de 22 lijnen) en worden gevolgd door een tekst geschreven in goudinkt. Aan de verso zijde wordt er telkens een profeet uit het Oude Testament afgebeeld met in de tekst de tekst van zijn profetie. Tegenover de profeten vinden we de twaalf apostelen uit het Nieuwe Testament met telkens een zin uit de geloofsbelijdenis van de apostelen. Deze 24 miniaturen zijn allemaal in semigrisaille en zouden van de hand van André Beauneveu zijn.

In het eigenlijke psalter zijn er nog er nog acht grote miniaturen, zes van de hand van de zogenoemde Pseudo-Jacquemart (f31r -16l[2], f63r-17l, f85r-17l, f153r-17l, f177r-17l en f201r-17l) en 2 van de hand van Jacquemart de Hesdin (f106r-18l en f127r-16l).

Geschiedenis[bewerken | brontekst bewerken]

Volgens Léopold Delisle werd het boek besteld door de hertog of was het alleszins van bij het begin voor hem bestemd. De litanie op folium 270 verso bevat de heiligen die typisch zijn voor Bourges zoals Guillermus, Vursine, Ausregilise, Sulpicius etc. Op folium 1 verso vinden we de ex-libris van Jean de France, duc de Berry geschreven door zijn secretaris Jean Flamel, met de volgende tekst “Ce psautier qui est en latin et en françois est a Jehan, filz de roy de France, duc de Berry et d’Auvergne, conte de Poitou, d’Estampes, de Bouloingne et d’Auvergne”.[3] Op f272v vinden we onderaan de handtekening van de hertog zelf.

Het handschrift werd in 1402 voor het eerst vermeld in een inventaris van de hertog opgesteld door Guillaume de Ruilly, die specifiek André Beauneveu noemde als de verluchter: “Item un psautier escript en latin et françois, tres richement enluminé, ou il a pluseurs ystoires de la main maistre André Beaunepveu, couvert d’un velluaul vermeil, a deux fremouers d’or esmaillez aus armes de monseigneur”.[4][5] Ook in de inventaris die door Jean Lebourne werd opgesteld na het overlijden van de hertog in 1416 wordt het handschrift in gelijkaardige bewoording omschreven[6] de waarde werd toen geschat op 100 “livre Tournois”. Het handschrift verdwijnt spoorloos maar duikt in de 18e eeuw terug op en is dan in het bezit van een zekere R. Pelée die zijn naam op het achterste schutblad schrijft. In de loop van de 18e eeuw komt het handschrift in de Koninklijke bibliotheek terecht, zoals blijkt uit de stempel op f7r, die later zal opgaan in de Bibliothèque nationale.

Inhoud[bewerken | brontekst bewerken]

Het psalter bevat naast het eigenlijke psalmboek het Credo van de apostelen, de kantieken en de litanie. Een kalender en het officie van de doden, die dikwijls in psalmboeken voorkomen, ontbreken.

Credo van de apostelen en profeten[bewerken | brontekst bewerken]

Psalter[bewerken | brontekst bewerken]

Het psalter volgt strikt de volgorde van de psalmen in de Vulgaat. Het is door bijna volblad miniaturen onderverdeeld in 8 onderdelen. De miniaturen bevinden zich voor de psalmen 1, 26, 38, 52, 68, 80, 97 en 109. Dit is de liturgische of achtvoudige verdeling, zo genoemd omdat het in die verdeling was dat de psalmen gezongen werden door de seculiere geestelijkheid in de kathedralen en kapittelkerken. De psalmen werden op die manier ingedeeld om ze te bidden bij de metten op de weekdagen (1, 26, 38, 52, 68, 80 en 97) en bij de vespers (109) op zondagen.

f31r: Psalter deel 1: Ingeleid met een miniatuur van 16 lijnen hoog. De miniatuur toont koning David spelend op de harp. De tekst van de psalm begint met een initiaal van 4 lijnen hoog. Deze sectie bevat de psalmen 1 – 25 (nummering volgens de Vulgaat). Elke psalm begint met een versierde initiaal van 3 lijnen hoog, de versalen zijn versierde initialen van één lijn hoog. Hierop is één uitzondering, op folium 50 verso is de beginletter van vers 26 van psalm 17, 3 lijnen hoog. Voor inhoudslijst zie de onderstaande tabel.

Fol. Nr. Incipit
f31r Psalm 1 Betaus vir
f32r Psalm 2 Quare fremuerunt
f33r Psalm 3 Domine quid multi
f33v Psalm 4 Cum inuocarem
f34v Psalm 5 Verba mea auribus
f35v Psalm 6 Domine ne in furore
f36v Psalm 7 Domine Deus meus.
f38r Psalm 8 Domine dominus noster.
f38v Psalm 9 Confitebor tibi Domine
f42r Psalm 10 In Domino confido.
f43r Psalm 11 Saluum me fac.
f43v Psalm 12 Vsquequo Domine.
f44r Psalm 13 Dixit insipiens in corde.
f45v Psalm 14 Domine quis habitabit
f46r Psalm 15 Conserua me Domine
f47r Psalm 16 Exaudi Domine iustitiam.
f48v Psalm 17 Diligam te Domine.
f50v Psalm 17:26 Cum sancto sanctus
f52v Psalm 18 Celi enarrant.
f54r Psalm 19 Exaudiat te Dominus.
f54v Psalm 20 Domine in virtute.
f56r Psalm 21 Deus Deus meus respice.
f58v Psalm 22 Dominus regit me
f59r Psalm 23 Domini est terra.
f60r Psalm 24 Ad te domine leuaui.
f61v Psalm 25 Iudica me Domine.

f62r: Psalter deel 2: Ingeleid met een miniatuur van 16 lijnen hoog. De miniatuur toont koning David, wijzend op zijn ogen ter illustratie van de psalmtekst van psalm 26: “De Heer is mijn licht …”. De tekst van de psalm begint met een initiaal van 6 lijnen hoog. Deze sectie bevat de psalmen 26 - 37. Voor inhoudslijst zie de onderstaande tabel.

Fol. Nr. Incipit
f62r Psalm 26 Dominus illuminatio mea.
f65r Psalm 27 Ad te Domine clamabo.
f66r Psalm 28 Afferte Domino.
f67r Psalm 29 Exaltabo te Domine.
f68r Psalm 30 In te Domine speraui.
f70v Psalm 31 Beati quorum remisse.
f71v Psalm 32 Exultate iusti.
f73v Psalm 33 Benedicam Dominum in omni.
f75r Psalm 34 Iudica Domine nocentes me.
f78r Psalm 35 Dixit iniustus
f79r Psalm 36 Noli emulari.
f82v Psalm 37 Domine ne in furore.

f85r: Psalter deel 3: Ingeleid met een miniatuur van 17 lijnen hoog. De miniatuur toont koning David, wijzend op zijn mond ter illustratie van de psalmtekst van psalm 38: “Ik heb gezegd …”. De tekst van de psalm begint met een initiaal van 4 lijnen hoog. Deze sectie bevat de psalmen 38 - 51. Voor inhoudslijst zie de onderstaande tabel.

Fol. Nr. Incipit
f85r Psalm 38 Dixi custodiam.
f86v Psalm 39 Expectans expectaui.
f89r Psalm 40 Beatus (vir) qui intelligit.
f90r Psalm 41 Quem admodum desiderat.
f91v Psalm 42 Iudica me Deus.
f92r Psalm 43 Deus auribus nostris.
f94v Psalm 44 Eructauit.
f96v Psalm 45 Deus noster refugium.
f97v Psalm 46 Omnes gentes.
f98r Psalm 47 Magnus Dominus
f99v Psalm 48 Audite haec omnes gentes.
f101r Psalm 49 Deus Deorum.
f103r Psalm 50 Miserere mei Deus.
f104v Psalm 51 Quid gloriaris.

f106r: Psalter deel 4: Ingeleid met een miniatuur van 18 lijnen hoog. De miniatuur is algemeen bekend als “le fou” (de gek). Ook hier is de afbeelding gekozen als letterlijke illustratie van de psalmtekst van psalm 52: “De onwijze heeft gezegd …”. De tekst van de psalm begint met een initiaal van 4 lijnen hoog. Deze sectie bevat de psalmen 52 - 67. Voor inhoudslijst zie de onderstaande tabel.

Fol. Nr. Incipit
f106r Psalm 52 Dixit Insipiens.
f107r Psalm 53 Deus in nomine tuo.
f107v Psalm 54 Exaudi deus orationem.
f109v Psalm 55 Miserere mei Deus quoniam.
f111r Psalm 56 Miserere mei Deus miserere.
f112r Psalm 57 Si vere vtique iustitiam.
f113r Psalm 58 Eripe me de inimicis.
f114v Psalm 59 Deus reppulisti nos.
f115v Psalm 60 Exaudi Deus depreationem.
f116v Psalm 61 Nonne Deo subiecta.
f117v Psalm 62 Deus Deus meus
f118v Psalm 63 Exaudi Deus orationem.
f119v Psalm 64 Te decet hymnus
f120v Psalm 65 Iubilate Deo omnis terra.
f122v Psalm 66 Deus misereatur.
f123r Psalm 67 Exurgat Deus.

f127r: Psalter deel 5: Ingeleid met een miniatuur van 16 lijnen hoog. De miniatuur toont koning David die gered wordt uit het water. Ook hier is de afbeelding gekozen als letterlijke illustratie van de psalmtekst van psalm 68 waarin de psalmist vraagt aan God om hem te redden uit de diepten der zee. De tekst van de psalm begint met een initiaal van 4 lijnen hoog. Deze sectie bevat de psalmen 68 - 79. Voor inhoudslijst zie de onderstaande tabel.

Fol. Nr. Incipit
f127r Psalm 68 Saluum me fac Deus.
f130v Psalm 69 Deus in adiutorium meum intende.
f131r Psalm 70 In te Domine speraui.
f133v Psalm 71 Deus iudicum.
f135r Psalm 72 Quam bonus Israel Deus.
f137r Psalm 73 Vt quid Deus.
f139v Psalm 74 Confitebimur tibi.
f140v Psalm 75 Notus in Iudea Deus.
f141v Psalm 76 Voce mea.
f143r Psalm 77 Attendite popule meus.
f149v Psalm 78 Deus venerunt gentes.
f151r Psalm 79 Qui regis Israel.

f153r: Psalter deel 6: Ingeleid met een miniatuur van 17 lijnen hoog. De miniatuur toont koning David die aan het musiceren is. Ook hier is de afbeelding gekozen als letterlijke illustratie van de psalmtekst van psalm 80: “”Looft met vreugde de heer, zing vrolijk tot de God van Jacob”. De tekst van de psalm begint met een initiaal van 4 lijnen hoog. Deze sectie bevat de psalmen 80 - 96. Voor inhoudslijst zie de onderstaande tabel.

Fol. Nr. Incipit
f153r Psalm 80 Exultate Deo.
f154v Psalm 81 Deus stetit in Sinagoga.
f155r Psalm 82 Deus quis similis erit.
f156v Psalm 83 Quam dilecta tabernacula.
f157v Psalm 84 Benedixisti Domine
f158v Psalm 85 Inclina Domine aurem tuam
f160v Psalm 86 Fundamenta eius.
f161r Psalm 87 Domine Deus salutis.
f162v Psalm 88 Misericordias Domini.
f167r Psalm 89 Domine refugium.
f168v Psalm 90 Qui habitat.
f170r Psalm 91 Bonum est confiteri.
f171r Psalm 92 Dominus regnauit.
f171v Psalm 93 Deus vlcionum.
f173v Psalm 94 Venite exultemus.
f174v Psalm 95 Cantate Domino canticum.
f175v Psalm 96 Dominus regnauit exultet.

f177r: Psalter deel 7: Ingeleid met een miniatuur van 17 lijnen hoog. De miniatuur drie zangers voor een lessenaar die zingen tot God in de hemel die afgebeeld is in de rechterbovenhoek. De miniatuur illustreert de tekst van psalm 97: “Zingt een nieuw lied voor God de Heer”. De tekst van de psalm begint met een initiaal van 4 lijnen hoog. Deze sectie bevat de psalmen 97 - 108. Voor inhoudslijst zie de onderstaande tabel.

Fol. Nr. Incipit
f177r Psalm 97 Cantate Domino canticum.
f178r Psalm 98 Dominus regnauit irascan.
f179r Psalm 99 Iubilate Deo.
f179r Psalm 100 Misercordiam et iudicium.
f180r Psalm 101 Domine exaudi orationem.
f182v Psalm 102 Benedic anima mea.
f184r Psalm 103 Benedic anima mea.
f187r Psalm 104 Confitemini Domino, et inuoc.
f190r Psalm 105 Confitemini Domino.
f193v Psalm 106 Confitemini Domino
f197r Psalm 107 Paratum cor meum.
f198r Psalm 108 Deus laudem meam.

f201r: Psalter deel 8: Ingeleid met een miniatuur van 17 lijnen hoog. De miniatuur toont de Drie-eenheid met de Vader en de Zoon gezeten op een troon en de Heilige Geest in de vorm van een duif in het midden. De miniatuur illustreert de tekst van psalm 109: “Zingt een nieuw lied voor God de Heer”. De tekst van de psalm begint met een initiaal van 4 lijnen hoog. Deze sectie bevat de psalmen 109 - 150. Voor inhoudslijst zie de onderstaande tabel.

Fol. Nr. Incipit
f201r Psalm 109 Dixit Dominus Domino.
f202r Psalm 110 Confitebor tibi Domine.
f202v Psalm 111 Beatus vir qui timet.
f203v Psalm 112 Laudate pueri.
f204v Psalm 113 In exitu Israel de AEgypto.
f205r Psalm 114 Dilexi quoniam exaudiet.
f206v Psalm 115 Credidi propter quod.
f207r Psalm 116 Laudate Dominum omnes gentes.
f207r Psalm 117 Confitemini Domino.
f209r Psalm 118 Aleph. Beati immaculati.
f209v Psalm 118 Beth. In quo corrigit.
f210r Psalm 118 Gimel. Retribue.
f210v Psalm 118 Daleth. Adhesit.
f211r Psalm 118 He. Legem pone.
f212r Psalm 118 Vau. Et veniat.
f212v Psalm 118 Zain. Memor esto.
f213r Psalm 118 Heth. Portio mea.
f213v Psalm 118 Teth. Bonitatem.
f214r Psalm 118 Iod. Manus.
f215r Psalm 118 Caph. Defecit.
f215v Psalm 118 Lamed. Ineternum Domine.
f216r Psalm 118 Mem. Quomodo.
f216v Psalm 118 Nun. Lucerna.
f217r Psalm 118 Samech. Iniquos odio.
f217v Psalm 118 Ain. Feci iudicium.
f218r Psalm 118 Phe. Mirabilia.
f219r Psalm 118 Sade. Iustus es.
f219v Psalm 118 Coph. Clamaui
f220r Psalm 118 Res. Vide humilitatem.
f220v Psalm 118 Sin. Principes.
f221v Psalm 118 Thau. Appropinquet.
f222r Psalm 119 Ad Dominum cum tribularer
f222v Psalm 120 Leuaui oculos meos.
f223r Psalm 121 Letatus sum.
f224r Psalm 122 Ad te leuaui.
f224r Psalm 123 Nisi quia Dominus.
f225r Psalm 124 Qui confidunt.
f225v Psalm 125 In conuertendo.
f226r Psalm 126 Nisi dominus aedificauerit.
f226v Psalm 127 Beati omnes qui timent.
f227r Psalm 128 Sepe expugnauerunt.
f227v Psalm 129 De profundis
f228r Psalm 130 Domine non est exaltatum.
f228v Psalm 131 Memento Domine.
f230r Psalm 132 Ecce quam bonum.
f230r Psalm 133 Ecce nunc benedicite.
f230v Psalm 134 Laudate nomen Domini.
f232r Psalm 135 Confitemini Domino.
f233v Psalm 136 Super flumina.
f234v Psalm 137 Confitebor.
f235r Psalm 138 Domine probasti.
f237r Psalm 139 Eripe me Domine.
f238v Psalm 140 Domine clamaui.
f239v Psalm 141 Voce mea.
f240v Psalm 142 Domine exaudi.
f241v Psalm 143 Benedictus dominus Deus.
f243r Psalm 144 Exaltabo te Deus.
f244v Psalm 145 Lauda anima mea etc.
f245v Psalm 146 Laudate Dominum.
f246v Psalm 147 Lauda Ierusalem.
f247r Psalm 148 Laudate Dominum de.
f248r Psalm 149 Cantate Dominum canticum.
f249r Psalm 150 Laudate Dominum

Kantieken[bewerken | brontekst bewerken]

Het psalter wordt gevolgd door de kantieken die eveneens tijdens het koorgebed worden gezongen of gebeden. In het psalter van Jean de Berry ontbreken een aantal kantieken die normaal in elk psalter voorkomen namelijk de Simeonszang (Lucas 1:29-32) en het Magnificat (Lucas 1:46-55). De kantieken die wel opgenomen zijn in het handschrift zijn de kantieken die gezongen of gereciteerd worden tijdens de lauden van maandag tot zondag. De Zacharias-zang werd dagelijks bij de lauden gereciteerd en het Te Deum werd gezongen tijdens de metten op zon- en feestdagen en de Geloofsbelijdenis van Athanasius werd gelezen bij de priem op zondag.

De beginletter van de kantieken is telkens een initiaal van 3 lijnen hoog, maar er is geen miniatuur die de kantieken inleidt.

Litanie[bewerken | brontekst bewerken]

Het psalter wordt afgesloten met een Litanie van alle Heiligen. Begin- en eindgebed worden aangekondigd met een versierde initiaal van 3 lijnen hoog.

  • f269v: Litanie: Kyrie leyson …
  • f272r: Deus cui proprium est …

Verluchting[bewerken | brontekst bewerken]

De eerste psalm van elke groep van psalmen wordt aangekondigd door een grote miniatuur en de begininitiaal is versierd en 4 tot 6 lijnen hoog. Voor de andere psalmen hebben de verluchters zeer consequent versierde initialen van 3 lijnen hoog gebruikt. De versalen[7] zijn één lijn hoog. Elke onvolledige lijn wordt opgevuld met een lijnvuller, een balkje versierd met geometrische motieven. De beginletter van de psalm loopt altijd uit in een staaf in de marge waaruit twijgjes en blaadjes ontspruiten. De folia die geen beginletter bevatten hebben ook geen margeversiering.

Het credo in het begin van het handschrift werd verlucht door André Beauneveu. Deze Vlaamse beeldhouwer had gewerkt voor de graaf van Vlaanderen, Lodewijk van Male, voor de koning Karel V van Frankrijk en vanaf 1386 voor diens broer hertog Jean de Berry. De miniaturen in het psalter van Jean de Berry zijn het enige werk (wat miniaturen betreft) dat wij van hem kennen[8] De stijl duidt op zijn werk als beeldhouwer. De figuren zijn zeer plastisch voorgesteld en de miniatuur komt monumentaal over, het gebruik van het perspectief is eerder pover.

De tweede artiest die aan het handschrift meewerkte is gekend onder de noodnaam van Pseudo-Jacquemart. Dezelfde artiest was ook al betrokken bij het eerste getijdenboek dat Jean de Berry bestelde: de Petites heures. Hij kreeg die noodnaam omdat zijn werk dikwijls moeilijk te onderscheiden was van het werk van Jacquemart de Hesdin, de derde kunstenaar die aan het psalter een bijdrage leverde.

Weblinks[bewerken | brontekst bewerken]

  • Men kan het psalter doorbladeren op Gallica de digitale bibliotheek van de BnF
Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Psalter_van_Jean_de_Berry&oldid=61433795"